Nerwowy układ nazywany jest nadrzędnym, ponieważ pełni w organi­zmie nadzorczą funkcję względem pozostałych układów - kontroluje te układy a także koordynuje pracę ich, sprawia, iż wspólnie tworzą całość spójną - ciało. Dodatkowo odbiera zewnętrzne bodźce, przez co umożliwia organizmowi właściwe dostoso­wanie do środowiskowych warunków, jest łącznikiem specyficznym między zewnętrznym oto­czeniem a ciałem człowieka. By zrozumieć lepiej istotę nad­rzędności tego układu, trzeba przeanalizować jego budowę oraz jego funkcje podstawowe:

Układ nerwowy można podzielić na układ obwodowy, autonomiczny i ośrodkowy. Częściami ośrodkowego nerwowego układu jest mózgowie (dzieli się na przedłużony rdzeń, śródmózgowie, móżdżek, kresomózgowie i międzymózgowie) oraz kręgowy rdzeń. Za pierwotne najbardziej, przez co niezbędne dla funkcjonowania organizmu funkcje odpowiada przedłużony rdzeń. W nim właśnie występują ośrodki odpowiadające za bezwarunkowe odruchy (inaczej wrodzone), takie, jak po­łykanie, żucie, oddychanie czy wydzielanie śliny. Móżdżek odpowiada z kolei za utrzymanie równowagi całego ciała, jest ośrodkiem regulacji i koordynacji ruchów. W śródmózgowiu występują ośrodki pierwotne wzroku i słuchu, międzymózgo­wie natomiast kontroluje takie rzeczy, jak termoregulacja, uczucie głodu/sytości, pragnienie ucieczki, agresja, instynkt macierzyński czy popęd płciowy.

Rys. Płaty mózgu. www.kognitywistyka.net/mozg/m_platy_b.jpg

Strukturą najbardziej złożoną jest kresomózgowie, łącznie z korą mózgową je pokrywającą. To właśnie dzięki wysokiemu stopniowi rozwoju danej części mózgowia człowiek ma intelektualną przewagę nad pozostałymi organizmami żywymi. W tym miejscu in­formacje które pochodzą od czuciowych organów są gromadzone, poddane analizie orz po­równywane z doświadczeniami w przeszłości nabytymi. W pofałdowanej mózgowej korze o grubości 6 mm mieści się wola, myśl, język, ana­liza dźwięków i obrazów.

Każda z półkul kresomózgowia jest podzielona na 4 płaty (ciemieniowy czołowy, potyliczny, skroniowy). W czołowym płacie zlokalizowane są węchowe i ruchowe ośrodki, w płacie ciemieniowym - ośrodki skórnego czucia oraz orientacji w przestrzeni, płat potyliczny to miejsce lokalizacji ośrodka rozumienia wzrokowych wrażeń, w skro­niowym płacie mieści się ośrodek rozumienia słuchowych wrażeń. Półkula prawa mózgu kontro­luje wyłącznie niemal zachowanie strony lewej ciała, lewa z kolei zajmuje się stroną prawą. Wyjątek stanowią takie ośrodki jak wzroku, słuchu i węchu. Część lewa wzrokowej kory kontroluje część prawą pola widzenia oraz od­wrotnie. W przypadku słuchu i węchu ośrodki występujące ze strony prawej odbierają bodźce pochodzące z prawej dziurki nosa/ucha, a te występujące po lewej stronie- z lewego.

Rys. Łuk odruchowy. www.sciaga.info/prace/luk_odruchowy.gif

Główna funkcja kręgowego rdzenia to przewodzenie bodźców pomiędzy układem nerwowym obwodowym a mózgiem. On jest również miejscem tworzenia się odruchów. Odruch to pod­stawowa odpowiedź ner­wowego układu na bodziec. Nie tylko jedna komórka bierze udział w tego rodzaju reakcji, ale całe ze­społy takich komórek. Droga, jaką bo­dziec oraz na niego odpowiedź przebywa nazy­wa się odruchowym łukiem. Najprostszy odruchowy łuk składać się musi co najmniej z 2 neuronów: czuciowego (on odbiera bo­dziec) oraz ruchowego (przekazują­cy "odpowiedź"). Krótka droga odruchowego łuku daje możliwość natychmiastowej niemal reakcji, a od ich szybkości właśnie najczęściej zależy ochrona organizmu przed uszkodze­niem. Wytwarzane poprzez kręgowy rdzeń odruchy (również przez przedłu­żony rdzeń i podkorowe ośrodki) należą do bezwarunkowych odruchów, czyli wrodzo­nych.

Nerwowy układ obwodowy zbudowany jest z 12 par czaszkowych nerwów (unerwiają one mięśnie, gruczoły okolic głowy i narządy zmy­słów,) oraz 31 par rdzeniowych ner­wów (unerwiają one mięśnie, skórę, narządy wewnętrzne oraz układ naczyniowy). Czaszkowe nerwy dochodzą bezpośrednio do mózgu, impulsy z rdzeniowych nerwów z kolei - przez kręgowy rdzeń.

Rys. Schemat układu nerwowego. www.i.wp.pl/a/f/gif/8585/uklad_ne.gif

Specyficzną częścią nerwowego układu jest układ nerwowy autonomiczny. To on unerwia te obszary ciała, które świadomej kontroli nie podlegają. Można podzielić go na następujące części - układ przywspółczulny i układ współ­czulny. Każdy z układów unerwia identyczne narządy, ale wykazują przeciwne działanie.

Układ nerwowy przywspółczulny jest aktywny najbar­dziej, kiedy ciało jest w spoczynku, podczas odpoczynku a także trawienia pomaga. Układ współczulny z kolei przygotowuje organizm podczas niebezpieczeństwa i stresu. Przywspół­czulny układ zwalnia częstość a także zmniejsza nasilenie skurczów serca, powoduje pobudzenie procesu trawienia, nasilenie syntezy gli­kogenu zachodzącej w wątrobie, wywołuje rozsze­rzenie źrenicy oka a także nasilenie wydzielania śliny. Współczulny układ działa na odwrót dokładnie - zwiększa częstość a także siłę skurczu serca, na­sila proces rozpadu w wątrobie glikogenu (aby umożliwić dopływ energii), powoduje zahamowanie procesu trawienia, zwężenie źrenicy oka, zmniejszenie wy­dzielanie śliny, dodatkowo wywołuje pobudzenie rdzenia nadnerczy do tego by wydzielały ad­renalinę. Te dwa wymienione układy oddziałują jednocześnie, z większą lub mniejszą aktyw­nością, co uzależnione jest od sytuacji.

Wynika z tego omówienia iż nerwowy układ to jeden z elementów najważniejszych organi­zmu człowieka. Bez niego istniałaby możliwość odbierania bodźców i wrażeń, ale niemożliwą byłaby interpretacja jakiegokolwiek z nich, człowiek nie posiadałby także zdolności do adaptacji względem warunków zewnętrznego środowiska. Posiadając jedynie układ kostny i mięśniowy człowiek nie byłby w stanie poruszyć się - do tego potrzeba jeszcze właściwego bodźca. Można powiedzieć, iż nerwowy układ to iskra, która ożywia ciało człowieka i tworzy jeden układ z licznych pojedynczych układów, będący zgranym i funkcjonującym wspa­niale - czyli cały ludzki organizm.