Antropogeneza

Zmiany ewolucyjne, które doprowadziły do powstania człowieka bada nauka nazywana antropogenezą.

Znaleziska kopalne szczątków istot ludzkich dowodzą, że małpy i człowiek posiadały niegdyś wspólne ogniwo łączące jakim był ich wspólny przodek. Linie rozwojowe rozeszły się od wspólnego drzewa rodowego. Rozdział ten dokonał się w trzeciorzędzie, a według niektórych badaczy znacznie wcześniej.

Opisanie przodków człowieka było możliwe dzięki znaleziskom paleontologicznym. Niestety są to tylko nieliczne ogniwa z ewolucji człowieka. Nadal pozostaje wiele luk, dotyczących historii i pokrewieństw przodków człowieka. Wiele jest jeszcze nieścisłości w filogenezie, której zadaniem jest przedstawienie rozwoju rodowego od momentu powstania gatunku do czasu jego wymarcia.

Wyodrębnienie małp człekokształtnych miało miejsce w oligocenie. Dziś wiemy, że powstały one od małp wąskonosych.

Antropolodzy uważają, że grupą wyjściową dla małp człekokształtnych oraz hominidów są driopiteki, zamieszkujące Ziemię blisko dwadzieścia milionów lat temu. Pierwsze znaleziska tych gatunków pochodzą z pliocenu i miocenu. Szczątki ich zostały znalezione na obszarze Afryki, Europy oraz Azji.

Były to duże małpy z bardzo dobrze rozwiniętymi kłami. Małpy te były przystosowane do dwunożnego sposobu lokomocji ale także mogły bardzo sprawnie poruszać się na drzewach.

Wyjściową formą dla driopiteków był prawdopodobnie prokonsul, który po raz pierwszy pojawił się w Afryce.

Według antropologów linią boczną dla tych gatunków był gigantopitek ( jak sama nazwa wskazuje były to jedne z największych znanych małp).

Badacze sądzą, że najwcześniejszym hominidem był ramapitek. Pierwsze jego szczątki datowane są na cztery miliony lat, pochodzą z obszarów Indii. Gatunek ten uważa się obecnie za najbardziej spokrewniony ze współczesnym orangutanem.

Ogniwem w ewolucji człowieka był niewątpliwie australopitek. Został on odkryty w Afryce Południowej a jego szczątki wywodzą się aż z plejstocenu. Były to bardzo niskie istoty o wzroście nie przekraczającym 1,5 metra. Ich mózg również był niewielki ( miał około 500 cm3), a zęby miały przystosowane do spożywania pokarmu roślinnego. Budowa ich miednicy wskazuje na to, że formy te były dwunożne. Wyróżniamy kilka gatunków australopiteków, które zostały wyodrębnione na podstawie bardzo subtelnych różnic. U Austrolopithecus robustus kościec był dosyć masywny, natomiast kości Australopithecus africanus były bardzo drobne. Forma africanus była prawdopodobnie ogniwem z którego prawie 2,4 miliona lat temu wyodrębnił się pierwszy człowiek, którego nazwano Homo habilis.

Formy te w stosunku do Australopitheca posiadały większy mózg, gdyż osiągał on wielkość nawet 700 cm3.

Homo habilis wytwarzał kamienne narzędzia. Były to różnego rodzaju noże, drapaki, łupki. Wytwarzanie skomplikowanych przyrządów pozwala zaliczyć ten gatunek do najstarszych gatunków ludzkich. Niektórzy badacze nie uznają tej formy jako pierwotnej, gdyż sądzą, że pierwszymi istotami praludzkimi były pitekantropy.

Ich szczątki pochodzą z plejstocenu środkowego, a po raz pierwszy zostały odkryte na terenie Afryki, Azji i w Europie. Szczątki pitekantropa znalezione na wyspie Jawa nazwano wyprostowanym małpoludem, o nazwie łacińskiej Pithecantropus erectus.

Najlepiej zachowanymi szczątkami są te, które znaleziono w Chinach. Nadano im nazwę sinantropusa. Znalezienie kilku czaszek tego gatunku w Europie, Afryce i Azji pozwoliło włączyć go do gatunku Homo.

Człowiek wyprostowany cechował się wysokim wzrostem gdyż mierzył więcej niż 1,7 metra. Jego mózg był już stosunkowo duży, gdyż objętość jego sięgała 900 cm3. Cechą tego gatunku była zdolność do wytwarzania narzędzi oraz umiejętność posługiwania się ogniem. W czasie schyłku pitekantropów na obszarze Europy doszło do pojawienia się nowego gatunku o nazwie Homo sapiens. Na zimnych obszarach globu doszło do pojawienia się równoległej dla Homo sapiens czyli człowieka współczesnego, linii rozwojowej, którą stanowił człowiek neandertalski Homo neanderthalensis.

Cechowała go masywna budowa ciała, wzrost ok. 1,6 metra , wydatne czoło i silnie rozwinięte wały nadoczodołowe. Pojemność mózgu Homo neanderthalensis sięgała ok. 1500cm3. Formy te występowały w grupach zamieszkujących jaskinie. Znane były już im polowania i myślistwo. Podobnie jak wymienione wcześniej gatunki, neandertalczycy umieli także posługiwać się narzędziami. Gatunek ten cechuje się już pewnym rodzajem kultury. Obserwuje się u nich intencjonalne pochówki oraz wyroby artystyczne. Średni wiek przeżywalności u tego gatunku był bardzo krótki. Kobiety żyły około dwudziestu lat, mężczyźni trzydzieści.

Człowiek neandertalski cierpiał głównie z powodu reumatyzmu.

Neandertalczyk przystosowany był do bardzo surowego klimatu. Po przejściu lodowca i znacznym wzroście temperatury egzystencja człowieka neandertalskiego stała się bardzo utrudniona. Nie mógł on tak szybko

" przekwalifikować się" i nie wytrzymał konkurencji ze strony człowieka współczesnego i wyginął prawie 30 tyś lat temu. W czasie zlodowacenia na terenach Europy występował wraz z Neandertalczykiem, człowiek rozumny, któremu nadano nazwę Homo sapiens diluvialis ( ludzie z Cro-Magnon). Ta rasa charakteryzowała się znacznym wzrostem oraz stosunkowo dużą puszka mózgową. Wielkość mózgu szacowana na podstawie czaszki mogła mieć nawet 1,6 tyś cm3. Wciąż trwają spory, czy neandertalczyk stanowi pośrednią formę pomiędzy człowiekiem współczesnym a pitekantropem. Antropolodzy sądzą, że może to być jedna z ras albo jakiś podgatunek rozumnego człowieka. Zgodnie z ta hipotezą rozumny człowiek współczesny musiałby pochodzić od Homo sapiens neanderthalensis.

Cenne z antropologicznego punktu widzenia szczątki odkryto w Dmanisi w Gruzji. Istota, która tam odkryto posiadały mały mózg ( mógł być on zbyt mały, aby forma ta mogła przesiedlić się inny ląd), sporych rozmiarów kły oraz cienkie, nadoczodołowe wały. Formy te przypominały wobec tego bardziej małpy niż ludzi. Znalezisko to jest trudne do zakwalifikowania, gdyż nie przypomina bardzo Homo erectusa, hominida z wielkim mózgiem, który mógł podjąć wyprawę na inne kontynenty. Przodek z Dmanisi był znacznie prymitywniejszy. Była to raczej istota przypominająca bardziej szympansa z krótkimi nogami i znacznie dłuższymi rękami. Posiadała ona wąskie czoło, niewielki nos oraz prawie dwa razy mniejszą pojemność mózgową od człowieka współczesnego. Czas jego występowania na ziemi szacuje się na ponad 2miliony lat. Według myślenia dedukcyjnego, istota ta, poruszając się przede wszystkim po drzewach, nie była w stanie odbywać wypraw pomiędzy kontynentami.

W osadach datowanych na około 1,8 miliona lat, znaleziono tylko sześć osobników tego gatunku. Ich przynależność do tego samego gatunku nie jest jednak stuprocentowo pewna, gdyż znalezione istoty znacznie różniły się wielkością.

Gdyby znaleziska te należały rzeczywiście do tego samego gatunku konieczne mogłoby się okazać ujecie ich w drzewie rodowym człowieka, tym samym nastąpiła by konieczność "przerysowania" jego gałęzi.

Według niektórych naukowców formy, które pojawiły się po Homo habilis ( człowiek zręczny) stanowią tylko dwa bardzo zmienne gatunki należące do Homo sapiens i do Homo erectus.

Wiele znalezisk przemawia za tym, że ludzie wyruszali z Afryki kilkakrotnie. Niektórej spośród wyruszających fal udało się nawet dotrzeć na wyspę Jawa. Około milion lat temu gatunek ten zdołał się rozprzestrzenić po całej Eurazji. Wiadomość taką mamy dzięki pozostawionym przez niego licznym narzędziom, śladom i kościom.

Według definicji antropogeneza jest to filogeneza człowieka . "Anthropos" w języku greckim oznacza człowieka a "genesis" to początek. Antropogeneza człowieka to rodowa historia człowiekowatych oraz człowieka. Jest to całość procesów składających się na proces ewolucji, która doprowadziła do przekształcenia się przedludzkich populacji w obecną populację Homo sapiens. Głównym zadaniem antropogenezy jest badanie naszego pochodzenia, czasu istnienia oraz badanie trybu życia naszych przodków.

Początek historii naczelnych nastąpił prawdopodobnie w erze kenozoicznej. Przed 60 milionami lat doszło do pojawienia się pierwszych naczelnych, były one wówczas reprezentowane przez niewielkie zwierzęta, przypominające wyglądem dzisiejsze wiewióreczniki. Zwierzęta te zamieszkiwały głównie tereny Ameryki a także obszar Europy.

Dalsza ewolucja naczelnych miała miejsce w eocenie, kiedy to doszło do powstania wielu nowych cech ekologicznych i morfologicznych.

Powstały wówczas zwierzęta znacznie większe, głównie roślinożerne z chwytną stopą. Pojemność mózgu wykazywała u nich tendencje do powiększania się a część twarzowa ulegała skracaniu. U form tych obserwujemy silną ewolucje zmysłu wzroku. Następowało " ulepszanie" się budowy oka oraz przesuwanie oczodołów do przodu. Zapewniło to zdolność stereoskopowego widzenia.

Ponieważ w eocenie doszło do rozłączenia się Ameryki i obszarów Starego Świata ewolucja naczelnych zaczęła przebiegać niezależnie od siebie.

Sądzi się, że przodkowie małp wąskonosych( z nich wywodzi się człowiek) występowali na Starym Świecie. W Egipcie znaleziono najstarsze szczątki tych zwierząt, które liczą blisko 30 milionów lat.

Czaszkę, która przypisano rodzajowi Aegyptopithecus, szacuje się na 28milinów lat. Był to prawdopodobnie wspólny przodek dla rodzin Hominidae oraz Pongida. Rozdzielenie linii rozwojowych dla człowiekowatych i dla małp człekokształtnych miało miejsce prawdopodobnie w miocenie. W tym czasie na ziemi występowały kolejno gatunki Dryopithecus oraz Ramapithecus.

Gatunek pierwszy datowany jest na około 20 milionów lat. Nazwa ta właściwa jest formom żyjącym w Europie, ale gatunek ten występował także na pozostałych kontynentach Starego Świata.

Nazwa przyjętą dla gatunków afrykańskich był Proconsul, natomiast dla form azjatyckich stosowano rodzajowe nazwy takie jak Sivapithecus, Sugrivapithecus i Ramapithecus.

Przodków protohominidów należy szukać wśród driopiteków, szczególnie tych pochodzących z terenów afrykańskich.

Duże znaleziska driopiteków odkryto we Wschodniej Afryce, Ugandzie oraz w Kenii. Liczne szczątki pochodzą znad Jeziora Wiktorii. Gatunki te występowały także na terenach Europy Środkowej i Wschodniej.

Formy afrykańskie żyły na obszarach leśnych oraz stepowo-leśnych. Żyły głównie w stadach, poruszających się pomiędzy koronami drzew a także po ziemi. Istoty te posiadały bardzo chwytne, ruchliwe, pięciopalczaste kończyny. Długość kończyn przednich wskazuje, że formy te posiadały lokomocję brachiacyjną albo półbrachiacyjną. Pojemność mózgu tych form była duża, ale czaszka była bardzo delikatna i krucha. Jednego z afrykańskich driopiteków uważa się za przodka dzisiejszego szympansa. Dryopithecus major był prawdopodobnie przodkiem goryli a Dryopithecus nyanzae mógł dać początek kolejnej linii rozwojowej jaka była linia rodzaju Ramapithecus.

Pojawienie się Ramapiteka miało miejsce blisko 13 milionów lat temu. Pierwsze jego szczątki znaleziono na terenie Kenii. Kolejne odkryto w Grecji, Turcji, w Indiach a także na Węgrzech oraz w Chinach.

Niestety szczątki te stanowiły jedynie pozostałości żuchw, szczek i zębów. Trudne jest określenie tylko na ich podstawie ogólnych cech budowy tego gatunku. Możemy jednak oszacować, że posiadały one paraboliczny łuk zębowy, średniej wielkości kły, które wystawały za linie zgryzu. Sądzi się, że Ramapithecus jest przedstawicielem Hominidów.

Pomiędzy pochodzącym z miocenu Ramapithecusem a Hominidami istnieje znaczna czasowa luka. Nie dysponujemy z tego okresu żadnymi danymi kopalnymi. W tym czasie miały miejsce bardzo istotne dla antropogenezy procesy. Doszło do powstania dwunożnego chodu, powstała umiejętność posługiwania się narzędziami a przede wszystkim doszło do zwiększenia się rozmiarów mózgu.

Już w plejstocenie rodzina Hominidów zróżnicowała się znacznie pod względem morfologicznym oraz udało się jej zasiedlić całą Afrykę.

Przedstawicielami rodziny Hominidae z tamtego okresu są głównie australopiteki, zamieszkujące tereny Afryki nawet 5milionów lat temu.

Położenie tej grupy w drzewie genealogicznym gatunku Homo jest kwestia sporną. Australopitekiem, który pojawił się najwcześniej był żyjący prawie 4,5 miliona lat temu Australipithecus ramidus. Około 2 miliony lat później pojawił się Australipithecus afarensis. Gatunek ten jest najlepiej poznaną istotą. Szczegółowe dane na temat tego gatunku pochodzą z odkrycia, w Etiopii, które nazwano " Lucy".

Formy, które pojawiły się później były już bardzo zróżnicowane.

Australopiteki charakteryzowały się niskim wzrostem, znacznym owłosieniem oraz wysuniętą ku przodowi żuchwą. Posiadały liczne ludzkie cechy, do których zaliczamy umieszczenie otworu potylicznego pod spodem czaszki, wyprostowane ciało, stosunek długości kończyn tylnych i przednich i in. Znalezione szczątki kończyn górnych wskazują na ich zdolności manipulacyjne, gdyż dłonie zaopatrzone są w przeciwstawny innym palcom kciuk. Gatunki należące do australopiteków różnią się pomiędzy sobą nie tylko wielkością puszki mózgowej ale także masywnością i wielkością kości oraz zębów i szczek. Uzębienie australopiteków nie przypomina już zębów, które posiadają małpy. Redukcji uległ u nich kieł a łuk zębowy stał się paraboliczny. Stanowiska na których odkryto szczątki australopiteków zawierały także liczne kamienne narzędzia. Sądzi się wobec tego, że intelektualne zdolności australopiteków pozwoliły na używanie i tworzenie coraz lepszych narzędzi. Zdolności te jednak porównuje się do umiejętności, które posiadają dzisiejsze szympansy.

Większość szczątków należących do australopiteków znaleziono na terenach afrykańskich. Nazwa tych gatunków wywodzi się od południowoafrykańskiego pochodzenia pierwszych znalezisk. Bardzo znanym jest stanowisko z południowej Afryki. Szeregu odkryć w Olduvai Gorge w wąwozie w Tanzanii Północnej, dokonało małżeństwo antropologów Leakey. Najbardziej znaczącym odkryciem jest jednak znalezisko w pobliżu Jeziora Turkana , gdzie wydobyto około 150 szczątków różnych osobników.

Według Richarda Leakley'a w plejstocenie na terenach Wschodniej Afryki równocześnie z Australopitekami występował rodzaj Homo habilis. Potwierdzeniem tej hipotezy było znalezienie w 1972 roku czaszki o cechach bardziej zaawansowanych niż australopiteka, a pochodzącej z tego samego okresu geologicznego.

Czaszka ta posiadała pojemność w granicach 800cm3, a więc była prawie dwukrotnie większa niż czaszka australopiteka.

Znaleziona czaszka miała wyraźny progresywny charakter. Żuchwa była mniej masywna a łuki nadoczodołowe słabiej się w niej zaznaczały. Uzębienie wskazywało raczej na mięsożerność tej istoty. Człowiek zręczny nie był gatunkiem jednolitym. Prawdopodobnie jednak zróżnicowania te związane były z dymorfizmem płciowym osobników, a nie tym, że należały do kilku różnych taksonów.

Narzędzia wytwarzane przez Homo habilis, głównie kamienne nazywane są obecnie oldowajskimi. Człowiek ten bardzo dobrze przystosował się od życia na otartej i suchej sawannie. W jego diecie przeważał pokarm mięsny, przy czym większość spożywanego mięsa stanowiła padlina. Gatunek ten tworzył zorganizowane obozowiska i żył w gromadach.

Gatunek ludzki wyodrębnił się prawdopodobnie z australopiteków, w skutek fuzji w obrębie centrycznych części dwóch z chromosomów. W rezultacie doszło do redukcji liczby chromosomów w genotypie o całą parę.

Powstanie tej krzyżówki nastąpiło na skutek skrzyżowania się córki z ojcem. Forma która powstała, była preferowana w czasie doboru naturalnego i bardzo szybko wyparła gatunek australopiteka.

Z gatunku Homo habilis wywodzi się prawdopodobnie gatunek Homo erectus. Najstarsze znaleziska pochodzą ze Wschodniej Afryki. Szczątki tego gatunku znaleziono także w Afryce Północnej a dokładniej na terenie Maroka w SidiAbd er-Rahman oraz w Algierii koło Oranu.

Pierwszym przodkiem człowieka, któremu udało się wyemigrować z Afryki był Homo erectus. Jego droga wiodła przez Półwysep Arabski i prowadziła aż do południowo-Wschodniej Azji. Dowodem na rozprzestrzenienie się tego gatunku było znalezienie jego pozostałości na wyspie Jawa. Odkrył je Eugene Dubis i nazwał je Pithecantropus erectus. Nazwa wskazywała na istotę pośrednia pomiędzy człowiekiem a małpą.

Według ostatnich znalezisk z Indonezji gatunek Homo erectus występował również na obszarze Azji Wschodniej, co więcej czas jego występowania na tym terenie był podobny do czasu występowania w Afryce ( około 1,7miliona lat).

Znalezisko na Jawie składało się główne z fragmentów niektórych kości, w tym żuchwy, czaszek oraz szczęk. W okolicy Pekinu znaleziono również bardzo ciekawe stanowisko. Znaleziono tu wiele fragmentów czaszek prawie czterdziestu osobników. W miejscu tym odkryto pozostałości obozowiska, na terenie którego zlokalizowane były ślady palenisk a także liczne narzędzia i zwierzęce kości.

Prawdopodobnie opanowanie większości terenów strefy umiarkowanej, które wówczas objęte były zlodowaceniem stało się możliwe dzięki zdobyciu umiejętności posługiwania się ogniem. Szacuje się, że Homo erectus mógł posiąść te umiejętność około 700 tysięcy lat temu.

Jego europejska migracja utrwalona została dzięki licznym pozostałościom różnych narzędzi. Narzędzia te tworzone były głównie z kamienia i bardzo przypominały oldowajskie.

Według ostatnich odkryć z terenów Włoch i Hiszpanii zasiedlenie Europy południowej było wcześniejsze niż opanowanie jej środkowych terenów. Istotne znaczenie mają odkrycia w Barranco Leon i Venta Micena. Badacze oceniają te stanowiska na około 1,7 miliona lat, choć część antropologów sądzi, że mają one niewiele ponad 900tyś lat.

Dowodem na zasiedlenie Europy blisko milion lat temu są szczątki kości znalezione w Atapureca i pozostałości obozowisk w Monte Poggiolo ( Włochy) oraz w jaskini blisko Nicei.

Homo erectus dotarł poprzez cieśninę Gibraltarską ,do kontynentu europejskiego prawie milion lat temu z Afryki Zachodnio-Północnej. Osiedlenie się go na terenach północnych a nawet poza Alpami i Pirenejami stało się możliwe po ociepleniu się klimatu. Ponieważ, doszło później do jeszcze kilku zlodowaceń, gatunek ten musiał udoskonalić swoje techniki narzędziowe.

Powstawały wówczas mniejsze i bardziej precyzyjne narzędzia, które umożliwiały obróbkę kości, drewna oraz rozdrabnianie mięsa i dzielenie skór.

Na obszarze Polski udało się znaleźć szczątki narzędzi kamiennych. Znaleziono je na stanowiskach koło Wrocławia i na Dolnym Śląsku.

Mniej więcej 700 tysięcy lat temu doszło do kolejnych progresywnych zmian u gatunku Homo erectus. W wyniku tych przekształceń doszło do powstania nowego gatunku, który nazwano Homo sapiens neandertalensis. Grupa ta występowała przede wszystkim w Europie, ale na skutek ekspansji dotarła także do terenów Azji Zachodniej, w tym także na tereny Bliskiego Wschodu i obszar dzisiejszego Uzbekistanu. Człowiek neandertalski posiadał bardzo dużą pojemność mózgoczaszki, gdyż przekraczającą nawet 1,5 tyś cm3.

Posiadał masywną twarz, słabo zaznaczony podbródek żuchwy oraz duże nosowe otwory. Jego ciało posiadało bardzo krepa budowę i było bardzo silnie pigmentowane. Było to prawdopodobnie przystosowanie do mroźnego klimatu. Nie wiadomo czy człowiek neandertalski umiał się posługiwać mową. Badania czaszki wskazują, że gatunek ten mógł używać mowy asyntaktycznej.

Ludzie neandertalscy posiadali już umiejętność skomplikowanej obróbki kamienia. Wśród narzędzi neandertalskich znajdujemy bifacjalne noże, liściowate i płaskie ostrza i in. w skład diety tego gatunku wchodziło głównie mięso. Gatunki te posiadły umiejętność polowania nawet na duże zwierzęta.

Wspólnym elementem dla człowiek współczesnego i neandertalczyka jest kultura duchowa. Homo sapiens neandertalensis tworzył symboliczne znaki, opiekował się starszymi ludźmi z gromady a przede wszystkim zaczął grzebać swoich zmarłych w pewien rytualny sposób wraz z niektórymi przedmiotami codziennego użytku czy przedmiotami artystycznymi.

Najstarsze znalezione szczątki neandertalczyka pochodzą sprzed około 200 tysięcy lat. Odkryto je we Francji w Biache-Saint-Vaast oraz w La Chaise. Podobne szczątki odkryto również w Niemczech w Ehringsdorf.

Homo sapiens neanderthalensis uważany jest za jednego z przodków współczesnego człowieka, czyli Homo sapiens sapiens. Jest to prawdopodobnie boczna linia rodzaju Homo, której schyłek nastąpił 30 tyś lat temu.

Badania molekularne przeprowadzane na materiale genetycznym, pochodzącym z mitochondrium, pozwalają stwierdzić, ze człowiek współczesny powstał w Afryce Południowej i z tego miejsca dopiero udało mu się rozprzestrzenić na inne kontynenty.

Na podstawie dat szczątków znalezionych w Australii i w Ameryce, naukowcy starają się poznać tempo zmian w DNA. Według badań archaiczna forma Homo sapiens powstała prawie 200tys lat temu. Już sto tysięcy lat później gatunek ten zaczął emigrować w kierunku Bliskiego Wschodu. Na Bliskim Wschodzie człowiek współczesny prawdopodobnie współwystępował z Neandertalczykiem.

Według hipotezy policentrycznej, gatunek Homo sapiens wyodrębnił się w toku ewolucji z Homo erectus oraz z Homo sapiens neanderthalensis. Na skutek zróżnicowania form genetycznych doszło według tej hipotezy do powstania ras ludzkich.

W zasadzie nie ma ostatecznej decyzji co do genezy współczesnego człowieka. Badania nad ewolucją kulturową dostarczają tylko nielicznych argumentów. Na terenach Europy współwystępowały dwa kulturowe kompleksy, dwóch odmian Homo: Homo sapiens neanderthalensis oraz Homo sapiens sapiens, którego przedstawicielem był wówczas człowiek z Cro-Magnon. Szybki rozwój ludzkiej populacji oraz komplikacja pozagenowej informacji, zaszły głównie w paleolicie. Z tego okresu zgromadzono wiele archeologicznych materiałów. W tym okresie człowiek zaczął pozyskiwać żywność, dzięki polowaniom, zbieractwu. Wytwarzane wówczas narzędzia miały już bardzo skomplikowaną formę. Narzędzia służyły do polowań, obróbki żywności, budowy domów i wytwarzania przedmiotów artystycznych w tym nawet instrumentów. Wykształcenie się tak bogatej kultury stało się możliwe dzięki udoskonaleniu mowy i powstaniu języka. Kultura jest pośrednio wynikiem międzyosobniczej oraz miedzypopulacyjnej wymiany informacji.

Prawidłowy przebieg antropogenezy jest ciągłym pojawianiem się progresywnych praludzkich i ludzkich form, które przystosowywały się od zmiennych warunków klimatycznych oraz do szaty roślinnej.

Czynniki środowiska kształtowały przemiany cech lub nawet ich zespołów. Zmieniała się zarówno morfologia jak i fizjologia. Istotne znaczenie w ewolucji form ludzkich miał również przekaz pozagenowej informacji.

Największym zmianom w toku ewolucji ulegał wzrost. Pierwsze formy naczelnych wzrostem przypominały bowiem obecne gryzonie. Ewolucji ulegały także kończyny tylne i przednie. Zmianom podlegały szczególnie wzajemne proporcje obu kończyn. Miało to istotne znaczenie dla wykształcenia dwunożnego sposobu lokomocji. Naczelne zmierzały w toku ewolucji do uwolnienia kończyn przednich i uzyskania większego zakresu manipulacji. Możliwe stało się wykonywanie precyzyjnych czynności.

Brak owłosienia oraz zmiany w zabarwieniu skóry nie rozwijały się u wszystkich odmian jednocześnie, gdyż czynnikiem stymulującym te przemiany były różnice klimatyczne oraz środowiskowe, które cechowały dany obszar. Zmieniała się także morfologia czaszki. Następował praktycznie liniowy wzrost wielkości mózgu. Skróceniu i redukcji ulegała część twarzoczaszki. Zmieniały się też wymiary oraz kształt górnej szczeki. W toku ewolucji nastąpiła także zmiana uzębienia, które przekształcało się na skutek zmiany składników diety.

Zmiana diety była powodem przekształcenia nie tylko zębów ale głównie narządów wewnętrznych.

U naczelnych doszło do wykształcenia się opieki nad potomstwem, protekcji osobników młodych. Wymusiło to zmiany w zachowaniu oraz przebudowę społecznej organizacji.

Ugruntowanie się dwunożnego sposobu lokomocji oraz powstanie zdolności manualnych poprzedzało wystąpienie pozagenowego sposobu przekazywania informacji.

W efekcie funkcjonowania kultury doszło do produkcji narzędzi, odzieży, broni, przedmiotów ozdobnych oraz do wytwarzania schronień.

Powstanie łowieckiego trybu życia było powodem przekształcenia struktury społecznej. Nastąpiło podzielenie pracy w społecznościach. Jedni polowali, inni zajmowali się dziećmi a jeszcze inni dbali o inne czynności.

Prawdopodobnie w tym czasie miało miejsce pojawienie się pierwszych monogamicznych związków.