Zygmunt I Stary (1467-1548)

syn Kazimierza Jagiellończyka i Elżbiety Habsburżanki, książę głogowski (1498-1506 r.), opawski (1501-06 r.), król polski i wielki książę litewski w latach 1506-48. Był silnej i bardzo męskiej budowy i w przeciwieństwie do braci cieszył się dobrym zdrowiem i doskonałą opinią. Jako książę głogowski i opawski oraz namiestnik Śląska wykazał się dużymi zdolnościami w zakresie polityki gospodarczej: uporządkował stosunki monetarne, poskromił samowolę rycerstwa, łagodził napięcia między stanami.

20 X 1506 r. został obwołany (po śmierci Aleksandra) wielkim księciem litewskim, a 8 XII na sejmie piotrkowskim został wybrany na króla Polski. 24 I 1507 r. odbyła się uroczysta koronacja Zygmunta I. Król znał świetnie język polski, ruski, niemiecki i łaciński, a na dworze swego brata Władysława (króla czeskiego i węgierskiego) poznał tajniki dyplomacji i zasady kierowania państwem.

Zygmunt I obejmował rządy w dosyć trudnej sytuacji politycznej: zakon krzyżacki (popierany przez papieża i cesarza) kwestionował postanowienia II pokoju toruńskiego (1466 r.), na wschodzie trwał konflikt litewsko-moskiewski, a zza południowych granic często na tereny Korony i Litwy docierały łupieżcze najazdy tatarskie. Tak więc pierwsze lata panowania pokojowo nastawiony Zygmunt musiał poświęcić na prowadzenie wojen. W 1510 r. udało mu się zawrzeć pokój z Mołdawią (po zwycięstwie nad Dniestrem) i z Turcją; pokój ten trwał ponad 100 lat, a w międzyczasie został jeszcze potwierdzony w 1533 r. Po rozbiciu Tatarów pod Wiśniowcem w 1512 r. także chan tatarski poprosił Zygmunta o sojusz, ale pod warunkiem corocznego upominku w wysokości 15 tys. złotych. Ślub w 1512 r. z Barbarą Zapolyą, córką wojewody siedmiogrodzkiego, przyniósł państwu polskiemu tajny sojusz z jej bratem Janem skierowany najprawdopodobniej przeciw ekspansji Habsburgów. Znaczniej dłużej trwały zapasy z Moskwą, które dopiero po trzech etapach wojen (lata 1507-08, 1512-22, 1534-37) zakończyły się rozejmem w 1537 r., który zaprowadził jednak stabilizację na granicy wschodniej na okres ćwierćwiecza.

Ponieważ w tym konflikcie Moskwę wspierali Habsburgowie, Zygmunt I zdecydował się zawrzeć z Maksymilianem Habsburgiem układ na zjeździe w Wiedniu (1515 r.). Cesarz obiecał zaprzestać wspierania antypolskiej polityki zakonu krzyżackiego i zrezygnować ze współdziałania z Moskwą, a w zamian Zygmunt I i jego brat Władysław zawarli z Maksymilianem układ dynastyczny, który poprzez małżeństwo dzieci Władysława z wnukami Maksymiliana otwierał Habsburgom drogę do tronów Czech i Węgier. Choć krytykuje się Zygmunta I za to posunięcie, to trzeba zauważyć, że uchroniło ono Polskę przed niepotrzebnym konfliktem z Turcją, zwłaszcza że znacznie pilniejszą sprawą była kwestia krzyżacka.

W latach 1519-21 Zygmunt I toczył wojnę z Zakonem, na którego czele stanął pochodzący z Brandenburgii Albrecht Hohenzollern. Ostatecznie jednak, wobec decyzji wielkiego mistrza o sekularyzacji państwa zakonnego i przejściu na luteranizm, Hohenzollern utracił poparcie cesarstwa i papiestwa i zgodził się złożyć Zygmuntowi I hołd w Krakowie (8 IV 1515 r.), co oznaczało akceptację II pokoju toruńskiego. W zamian Zygmunt I zgodził się przekazać ziemie zakonne w lenno Hohenzollernom.

Zygmunt I bardzo troszczył się o zapełnienie pustej kasy państwa (gdy obejmował tron zastał w niej spore długi): w 1507 r. założył w Polsce mennicę, rozpoczął bardzo żmudną akcję wykupu zastawionych królewszczyzn, przekonał parlament do regularnego uchwalania podatków, które regularnie ściągał. Dzięki temu do skarbu powróciła większość zastawionych dóbr, a odzyskana przez króla swoboda finansowa pozwoliła mu na wyposażenie stałej zaciężnej armii (3 tys. żołnierzy) broniącej kresów wschodnich przed Tatarami.

Ponadto Zygmunt I przebudował Wawel, a w latach 1517-33 wzniósł słynną Kaplicę Zygmuntowską. Korzystając ze śmierci ostatnich książąt mazowieckich - Stanisława (1524 r.) i Janusza (1526 r.) - Zygmunt Stary w 1526 r. inkorporował do Polski Mazowsze. Trzy lata po śmierci Barbary król pojął za żonę córkę księcia Mediolanu (Giana Galeazzo Sforzy) Bonę (1518 r.), z którą miał ośmioro dzieci.

Zygmunt I nie wahał się łamać pewnych praw ograniczających jego wolność jako władcy: np. w 1529 r. przeprowadził elekcję, a rok później koronację swego syna Zygmunta Augusta na wielkiego księcia litewskiego i króla polskiego. Jednak jego próby wzmocnienia władzy królewskiej i osłabienia znaczenia szlachty nie powiodły się, gdyż zbyt słabe było mieszczaństwo, na którym król zamierzał się w tej sprawie oprzeć. Także duchowieństwo nie było tym zbytnio zainteresowane.

Dzięki umiejętnemu dobieraniu współpracowników i doradców Zygmunt I zdołał stworzyć dobry korpus dyplomatyczny: Łaski, Tomicki, Ciołek, Dantyszek, Maciejowski.

Panowanie Zygmunta to początek tzw. Złotego Wieku w Polsce. Król swoim mecenatem nieźle przysłużył się do rozwoju polskiej nauki, sztuki i literatury. Był jednak zdecydowanym przeciwnikiem reformacji: w 1523 r. wydał edykty pod karą konfiskaty i banicji zakazujące przywozu do Polski ksiąg luterańskich. Zmarł 1 IV 1548 r.