JAN III SOBIESKI (1629-1696)

król polski, zwycięzca spod Wiednia. Był prawnukiem (po kądzieli) słynnego Stanisława Żółkiewskiego, a synem Jakuba Sobieskiego, uczestnika i pamiętnikarza bitwy chocimskiej z 1621 r., wybitnego parlamentarzysty i dyplomaty. Został wychowany w szacunku dla polskiego oręża. Studiował na Akademii Krakowskiej, a później podróżował po Europie, zwiedzając Francję, Niemcy, Niderlandy i Anglię.

W okresie powstania Chmielnickiego walczył w obronie Zbaraża i pod Beresteczkiem, gdzie został ciężko ranny. Podczas potopu szwedzkiego początkowo poparł Karola X Gustawa, ale szybko przeszedł na stronę króla Jana II Kazimierza. Później pod dowództwem Czarnieckiego walczył z Moskwą i Kozakami.

Był związany z dworem królewskim, gdzie poznał Marię Kazimierę d'Arquien (wychowanicę królowej Ludwiki Marii Gonzagi), z którą ożenił się w 1665 r. Walczył przeciw rokoszowi Lubomirskiego (1665-66), za co został mianowany marszałkiem wielkim koronnym, a następnie hetmanem polnym koronnym (1666 r.). Rok później, dysponując zaledwie 3 tys. żołnierzy, walczył przeciw 20-tys. armii tatarsko-kozackiej Piotra Doroszeńki pod Podhajcami. Za zwycięstwo został mianowany hetmanem wielkim koronnym.

Po abdykacji Jana Kazimierza znalazł się w profrancuskim obozie szlacheckim i był zdecydowanym przeciwnikiem Wiśniowieckiego. W proteście przeciw jego rządom powołał nawet w 1672 r. konfederację w Szczebrzeszynie. Jednak wobec nadciągającego niebezpieczeństwa tureckiego wyruszył na Ukrainę i nie tylko rozbił główny obóz tatarski, ale także uwolnił z jasyru 10 tys. ludzi, przyczyniając się tym do złagodzenia traktatu buczackiego. Rok później Sobieski przedstawił plan kontrofensywy przeciw Turcji, która zakończyła się słynnym zwycięstwem pod Chocimiem 11 XI 1673 r.

Zwycięstwo to sprawiło, że na elekcji w maju 1674 r. niemal jednogłośnie został okrzyknięty królem. Odłożył jednak koronację na dwa lata i wyruszył na Ukrainę, gdzie z rąk tureckich odebrał Bar, Mohylów, Kalnik i Bracław, a w 1675 r. obronił przed atakiem tureckim Lwów. Odebrał Turkom prawie wszystkie ziemie polskie poza Kamieńcem Podolskim. 2 II 1676 r. odbyła się uroczysta koronacja króla, a na sejmie koronacyjnym udało mu się przeforsować ustawę o utworzeniu 100-tys. armii. Wobec nadciągającej armii tureckiej (sierpień 1676 r.) król znów ruszył na Ukrainę i pod Żórawnem zatrzymał Turków i zmusił ich do rozejmu. Polska nie musiała już płacić haraczu, ale nie odzyskała Kamieńca.

Jeszcze w 1675 r. Jan III rozpoczął w tajemnicy pertraktacje z Francją i Szwecją przeciw Brandenburgii, które miały przywrócić Polsce zwierzchnictwo w Prusach Książęcych. Jednak wobec silnego oporu szlachty król musiał zrezygnować z tych planów i wrócić do antytureckiego sojuszu z Habsburgami, którego owocem było zwycięstwo Sobieskiego pod Wiedniem (12 IX 1683 r.). Jednak siły tureckie nie zostały wtedy całkowicie rozbite i król zaangażował się w tzw. Świętej Lidze. Dalsze walki z Turkami nie przyniosły Polsce wymiernych korzyści, a pokój został zawarty dopiero w 1699 r. w Karłowicach. Celem tych walk było zajęcie przez Sobieskiego Mołdawii, która miała się stać udzielnym księstwem jego syna Jakuba. W ten sposób chciał umocnić pozycję swego rodu w Polsce i doprowadzić do elekcji syna. Obydwa plany okazały się niemożliwe do realizacji.

Sobieskiemu udało się natomiast zawrzeć pokój z Rosją w maju 1686 r. (tzw. pokój Grzymułtowskiego), który ustabilizował granicę wschodnią aż do 1772 r. Nie był jednak dla Rzeczypospolitej korzystny, gdyż traciła Smoleńsk, Kijów, Czernihów i Starodubów i musiała zgodzić się na zapewnienie dyzunitom wolności wyznania, a Rosja miała prawo ich obrony. W zamian Rosja oferowała przymierze przeciw Tatarom i 146 tys. rubli odszkodowania.

Król Jan III Sobieski to niewątpliwie jeden z najlepszych wodzów w XVII-wiecznej Polsce i wielki talent strategiczny. Był inteligentny, wykształcony, ambitny, otwarty, uczuciowy, uczciwy, o szerokich horyzontach myślowych i ognistym temperamencie. Zmarł na apopleksję 17 VI 1696 r.