Rozdział I Diabeł wyskakuje z pudełka
Jest czerwiec. Akcja powieści rozpoczyna się w warszawskim gimnazjum, w czasie lekcji historii, którą prowadzi profesor Gąsowski. Nauczyciel jest miłośnikiem Napoleona, potrafi więc tej postaci poświęcić mnóstwo czasu, kosztem innych bohaterów i wydarzeń historycznych. Tę jego słabość wykorzystują uczniowie, którzy często zaczynają rozprawiać o Francuzie, kiedy nie znają odpowiedzi na pytanie zadane przez belfra. Ulubieńcami Gąsowskiego są siódmoklasiści. Historyk zawsze wzywa do odpowiedzi trzy osoby. Dotychczas uczniowie byli przygotowani, lecz teraz jest inaczej. Kaczanowski i Ostrowiecki zgłaszają nieprzygotowanie. Nauczyciel sądzi, że uczniowie z niego kpią, udając niewiedzę. Nagle zgłasza się inny uczeń – Adam Cisowski. Chłopiec wyznaje, że rozszyfrował „system”, według którego Gąsowski wywołuje gimnazjalistów do odpowiedzi. Roztargnienie nauczyciela sprawia jednak, że wywołał innych uczniów, dlatego ci nic nie umieją. Zszokowany nauczyciel postanawia wymyślić nowy system typowania uczniów do odpowiedzi. Cisowski prosi jednak historyka, by ten pozwolił mu wytypować, kto będzie wówczas odpytywany. Zaciekawiony Gąsowski się zgadza. W następną sobotę Adam przewiduje, że odpowiadać będą kolejno: Kaczanowski, Ostrowiecki i Wnuk, ponieważ belfer stosuje tę samą metodę typowania uczniów do odpowiedzi. Gąsowski jest pod wrażeniem przenikliwości Cisowskiego. Jeszcze bardziej dziwi się, gdy uczniowie mówią mu, że Adam z powodu swojego sprytu, nazywany jest przez nich szatanem.
Rozdział II Dwie awantury, a jedna gorsza od drugiej
Adam Cisowski jest synem powszechnie szanowanego lekarza i kobiety, który ma cały dom na głowie. Nic w tym dziwnego, skoro chłopiec ma jeszcze czworo rodzeństwa, w różnym wieku i różnej płci; każde hałaśliwsze od poprzedniego. Różnice te sprawiają, że między dziećmi nie zawsze panuje zgoda. Pewnego dnia, już o zmroku Pani Cisowska nakłada każdej ze swoich pociech ogromną porcję lodów. Adaś zostaje jednak zawołany do telefonu i wychodzi z pokoju. Kiedy wraca, okazuje się, że jego porcja lodów zniknęła. Chłopiec postanawia więc wypróbować stary arabski sposób, by zdemaskować złodzieja. Każde z rodzeństwa po ciemku ma zamoczyć ręce w misce z wodą. Po wszystkim tylko Janek, brat Adasia ma suche ręce. Świadczy to o jego winie, ponieważ podejrzewają, że to zasadzka, chłopiec nie moczy rąk. Tymczasem zbliża się koniec roku. Nie oznacza to jednak koniec problemów. W klasie dochodzi bowiem do kradzieży wiecznego pióra, o którą Zbyszek Jasiński oskarżał Józka Żelskiego. Dochodzi do bójki. Adaś rozdziela kolegów. Jest przekonany, że Józio nie jest złodziejem. Obiecuje jednocześnie Zbyszkowi, że jutro jego zguba się odnajdzie. Tak też się dzieje. Jeszcze tego samego dnia Cisowski odwiedza Staszka Burskiego, w którym siedzi w jednej ławce. Dzięki temu zauważa, że chłopiec używa atramentu o innym niż zwykle kolorze i że charakter pisma Burskiego się poprawił. Zawstydzony Staszek wyjaśnia Adasiowi, że nie ukradł, lecz znalazł pióro. Bardzo mu się ono spodobało, a później nie miał odwagi oddać pióra. Burski jednak wręcza je Cisowskiemu, a nazajutrz Jasiński odnajduje zgubę na biurku nauczyciela. Przenikliwość Adasia jest znana także wśród młodszych klas. Jeden z uczniów, przedstawiciel Spółdzielni Uczniowskiej, prosząc, żeby bohater znalazł błąd w księgach rachunkowych, przez który brakuje aż stu złotych. Cisowski spostrzega, że wszystkiemu winna jest czarna nitka, którą liczący uznał za jedynkę. Młodszy kolega jest pod wrażeniem „szatańskiego rozumu” Adasia, który zyskuje uznanie całej szkoły.
Rozdział III Piękne są oczy fiołkowe, ale kto ukradł drzwi
Zaczynają się wakacje. Adaś wraz z rodziną ma wyjechać nad morze. Przygotowanie przerywa jednak niespodziewana wizyta profesora Gąsowskiego. Nauczyciel prosi młodego Cisowskiego, by wyjechał z nim na wieś, do jego majątku – wsi Bejgoła, gdzie dzieją się dziwne rzeczy. Historyk liczy, że jego uczeń rozwiąże tę zagadkę. Adaś ma omówić szczegóły wyjazdu w mieszkaniu belfra. Uczeń poznaje tam Wandę Gąsowską, bratanicę nauczyciela, która przyjechała do stolicy, by zabrać mężczyznę do majątku. Fiołkowe oczy dziewczyny robią na Adasiu niezwykłe wrażenie. Chłopiec zakochuje się w Wandzie od pierwszego wejrzenia. Tymczasem, profesor Gąsowski budzi się z popołudniowej drzemki i opowiada chłopcu o tym, co dzieje się w zadłużonym majątku. Pewnego dnia zjawia się tam Francuz, który ogląda drzwi dworku. Po tych odwiedzinach pada propozycja odkupienia majątku za ogromną kwotę. Iwo Gąsowski, ojciec Wandy odmawia jednak. Później dochodzi do incydentu. Ktoś kradnie dwoje drzwi z majątku i porzuca je w parku, pomalowane farbą. Wanda otrzymuje od ojca list, w którym mężczyzna donosi, że po jej wyjeździe sytuacja się powtórzyła. Adama zaintrygowała ta sprawa. Zamiast nad morze z rodziną, postanawia wyjechać z profesorem i jego bratanicą na wieś.
Rozdział IV Dwie brody i człowiek–widmo
Iwo Gąsowski, młodszy brat nauczyciela i ojciec Wandy jest matematykiem-pasjonatem, który nie widzi świata poza swoimi obliczeniami. Przez to sprawy majątku schodzą na drugi plan i wszystkie obowiązki spadają na jego żonę, kobietę cierpiącą na nieustanny katar, ale mającą anielską duszę. Po przyjeździe Adaś ogląda cały majątek i poznaje jego historię. Chce dowiedzieć się też jak najwięcej o francuskim nieznajomym. O zmroku wybiera się z bratanicą profesora do parku. Dzięki temu chłopiec zauważa tajemniczą postać, która niepostrzeżenie zbliża się do posiadłości. Cisowski zamierza zdemaskować ją. Prosi Wandę, by została w parku, a sam, skrada się, by podejść intruza harcerskim sposobem. Jest ciemno, kiedy chłopiec zbliża się do nieznajomego, zostaje uderzony w głowę i pada nieprzytomny.
Rozdział V Po rozbitej głowie chodzi Francuz
Bohater odzyskuje przytomność już w dworku. Boli go głowa. Profesor Gąsowski wyjaśnia, że Wanda znalazła go omdlałego w ogrodzie i resztkami sił przeniosła go do domu. Adaś dochodzi do siebie przez kilka dni w łóżku. Majaczy, rozmyśla o ty, co się stało. Stwierdza, że rozwiązania należy szukać w przeszłości. Dotyczy to również tajemniczego Francuza. Kiedy tylko bohater czuje się lepiej, zaczyna szukać powiązań między Francuzem a rodziną Gąsowskich. Przegląda stare dokumenty, które według słów Wandy, znajdują się na strychu.
Rozdział VI W mrokach tli się światełko
Kiedy chłopiec jest już na siłach, udaje się na strych, gdzie przegląda stare księgi dworku. Spędza na poddaszu wiele godzin, schodząc tylko na posiłki. Po kilkudniowych poszukiwaniach znajduje poszlakę, francuski wątek w dziejach wsi Bejgole. Wszystko za sprawą odnalezionego przez Cisowskiego pamiętnika Jana Koszyka. Kapłan w czasie wojen napoleońskich opisywał w nim wszystko, co się dzieje. To z tych zapisków Adaś dowiaduje się, że w czasie odwrotu wojsk napoleońskich spod Moskwy, do wsi dotarło dwóch francuskich żołnierzy – pułkownik Kamil de Berier oraz młody wojskowy. Mężczyzna był w strasznym stanie, miał odmrożone nogi. Pan Gąsowski ulokował żołnierzy w domku ogrodnika, ponieważ w tym samym czasie na łożu śmierci leżała jego żona – Domicella Gąsowska. Kiedy kobieta zmarła, pułkownika przeniesiono do bawialni, gdzie przez wiele godzin przyglądał się portretom przodków Gąsowskich. Pewnej nocy, resztkami sił, żołnierzy wyszedł do ogrodu, ale nikt nie wiedział, w jakim celu. Młodszy wojak, który był w lepszym stanie, wkrótce wyjechał do Paryża, zabierając ze sobą list do brata pułkownika – Armanda. Wkrótce po wyjeździe towarzysza, pułkownik Kamila de Berier umiera. Przed śmiercią żołnierz prosi, by umieścić jego brata w domku ogrodnika w parku, jeśli przyjedzie. Wspomina również coś o drzewach, ale ksiądz Koszyczek i pan Gąsowski uznają to za majaki konającego.
Rozdział VII Malarz, co ukradł mówi, że znalazł
Adaś, do samego rana, opowiada Gąsowskim historię pułkownika. Następnie udają się do domku ogrodnika w parku. Budynek jest zniszczony i pozbawiony drzwi. Wanda twierdzi, że drzwi tych nie ma, odkąd pamięta. Jej słowa potwierdzają zardzewiałe zawiasy. Chłopiec zastanawia się, co też mogło stać się z tymi drzwiami. Tymczasem w majątku zjawia się znużony mężczyzny, który podaje się za malarza i prosi o gościnę. Gąsowski przyjmuje go w majątku, lecz Cisowskiemu nieznajomy od początku wydaje się podejrzany. Podejrzewa, że to właśnie ten człowiek go zaatakował. Podczas posiłku Iwo Gąsowski opowiada gościowi o znikających w niewyjaśnionych okolicznościach drzwiach dworku oraz o ataku na Adasia. Rzekomy malarz wykazuje spore zainteresowanie sprawą i zaczyna zwracać szczególną uwagę na chłopca. Cisowski domyśla się, że to bandyta, a nie malarz, gdy nie chce dokończyć jednego z portretów należących do Gąsowskich. Kolejnego dnia nieznajomy kradnie pamiętnik księdza Koszyka.
Rozdział VIII Umarli piszą listy
Adaś domyśla się, że na kradzieży pamiętnika się nie skończy. Chłopiec postanawia sfingować swój wyjazd. Prosi nawet, by Wanda odprowadziła go na stację, lecz nie wsiada do pociągu. Planuje trochę się rozejrzeć. Tymczasem w majątku Gąsowskich zjawi się komornik, z powodu zadłużenia dworku. Profesor spłaca niewielką część długów, ale pozwala to jedynie odroczyć egzekucję. Niczego nieświadomy Adaś spędza noc w szopie leśnika. Rankiem rusza na zwidy. Zauważa gromadkę dzieci, bawiącą się pod opieką starszej siostry – Irenki Niemczewskiej. Okazuje się, że dziewczyna mieszka po sąsiedzku, w Wiliszkach. Cisowski zostaje zaproszony na obiad. Tam dowiaduje się, że jakiś człowiek, który wynajmuje dom w Żywotówce prosi o przetłumaczenie listu z francuskiego. Podejmuje się tego Irenka. Adaś domyśla się jednak, że to list, którego szuka. Prosi więc dziewczynę, by mógł zapoznać się z treścią listu i go przetłumaczyć. Irena się zgadza. Przeczucie nie zawodzi Cisowskiego. Faktycznie jest to list umierającego pułkownika Kamila de Berier do brata, datowany na 1813 rok. Wojskowy prosi w nim, by brat przybył do majątku we wsi Bejgoła. Pułkownik ukrył tam, coś, co zapewni dobrobyt ich rodowi. Według wskazówek żołnierza Armand miał wejść do bawialni, w której niegdyś leżał umierający. Kolejna podpowiedź zawarta jest w ciągu znaków: „Dan. Al. Inf. C. III. 10–11”. Adaś rozszyfrowuje skróty. Chodzi o „Boską komedię” Dantego, a dokładnie o części poematu pod tytułem „Piekło”, pieśń trzecia, wersy 10–11. Chłopiec prosi o pomoc poetę Rozbickiego i odczytuje wskazane fragmenty, które są podpowiedzią do rozwiązania zagadki. Mówią one o tym, aby dalszych wskazówek szukać „na drzwiach bramy”. W mieszkańcu Żywotówki, który poprosił o przetłumaczenie listu, Adaś rozpoznaje fałszywego malarza i postanawia go śledzić.
Rozdział IX Nie pchaj palców między drzwi
Adaś śledzi opryszka. Dociera za nim do chaty na skraju lasu. Tam na fałszywego malarza czekają jego kompanii. Bandyci nie potrafią jednak rozszyfrować skrótu pozostawionego przez zmarłego żołnierza. Tymczasem Cisowski ukrywa się w pobliskiej budce, w której spędza noc. Kiedy się budzi, nad jego głową szczekają rozwścieczone psy. Hałasy wzbudzają niepokój bandytów. Fałszywy malarz od razu rozpoznaje Cisowskiego, łapie go i zanosi do domu. Opryszek chce wykorzystać chłopca do rozwiązania zagadki. Adaś udaje, że nie rozumie tajemniczych skrótów. Mężczyźni jednak przeszukują nastolatka i odnajdują kopię listu zmarłego pułkownika. Bandyci nie zamierzają uwolnić bohatera. Wiedzą, że zna treść listu. Zmuszają Adasia, by napisał do Gąsowskich list, w których zapewnia, że u niego wszystko w porządku i że nie wie, kiedy wróci. Sprytny Adaś układa treść tak, by z pierwszych literek wszystkich wersów, powstał napis: „Strzeżcie domu”. Wiadomość dotrze do adresatów następnego dnia. Tymczasem Adaś konsekwentnie milczy, więc zostaje uwięziony w piwnicy.
Rozdział X Na dnie piwnicy i rozpaczy
W piwnicy, oprócz Adasia, przetrzymywany jest także Francuz. Ten sam, który chciał odkupić dworek od państwa Gąsowskich. To on wynajął fałszywego malarza i jego kamrata, by sprawdzili wszystkie drzwi w majątku. Najemcy dowiedzieli się jednak o skarbie i sami zapragnęli go zdobyć, zabierając list i zamknąwszy Francuza w piwnicy. Obcokrajowiec jest w złym stanie. Ma zwichniętą nogę i wysoką temperaturę. Jest noc. Jest burza i leje deszcz. Piwnicę zalewa woda. Adaś słyszy jakieś głosy na zewnątrz. Zaczyna wołać o pomoc. Ktoś wywarza drzwi. W harcerzu Cisowski rozpoznaje Staszka Burskiego, kolegę z klasy. Zrządzenie losu sprawia, że obóz harcerski rozbił się nieopodal. Harcerze wynoszą rozpalonego Francuza, a Cisowski i Burski zabierają jeszcze pamiętnik księdza Koszyczka, list i pieniądze należące do Francuza.
Rozdział XI Choć burza huczy wkoło nas
Harcerze, Adaś i Francuz muszą przeprawić się łodzią na drugą stronę jeziora. Trwa burza. Łódź zaczyna tonąć. Mimo gorączki obcokrajowiec ratuje małego harcerza. Bohaterowie są bezpieczni. Francuz i Cisowski zostają u proboszcza Kazuro, właściciela zatopionej łodzi. Tymczasem harcerze zwijają obóz. Dzięki temu Adaś dowiaduje się, dlaczego w domku, w lesie brakuje drzwi. Poprzednik proboszcza uczestniczył w powstaniu styczniowym, w którym został ranny. Kapłana przeniesiono właśnie na tych drzwiach. Duchowny wyzdrowiał, a drzwi umieścił w parafialnej szkółce, gdzie znajdują się po dziś dzień. Chłopiec postanawia je obejrzeć. Pod okuciem, wokół dziurki od klucza, widniał napis, informujący, by dalszych wskazówek w malowanej brodzie, w wielkim domu. Chłopie nic z tego nie rozumie, ale postanawia zapamiętać te słowa.
Rozdział XII Puk, puk w okieneczko
Mieszkańcy majątku w Bejgołach odczytują ukryte przesłanie listu Adasia. Czuwają. Nawet pan Iwo Gąsowski, brat historyka jest wstrząśnięty, rzuca w ogień wszystkie swoje obliczenia i zrywa z matematyką. Nazajutrz zjawia się Staszek Burski i relacjonuje domownikom, co przytrafiło się Adasiowi. Jednocześnie informuje ich, że harcerze rozbili obóz nieopodal majątku. Cisowski ma także wkrótce przybyć. Ostatecznie Cisowski i Burski zjawiają się w nocy i pukają w okno profesora Gąsowskiego. Wybudzony profesor nie rozumie, dlaczego chłopcy poszli na strych w środku nocy i coś z niego zabrali. Na koniec bohaterowie proszą nauczyciela, by następnego dnia głośno ich powitał.
Rozdział XIII Któż to z płaskiego nie chce jeść
Oficjalnie Adaś zjawia się w majątku na śniadanie. Zgodnie z obietnicą, profesor wołał go donośnie. Równie głośno. Cisowski opowiada, że wieczorem mają wszyscy udać się po skarb. Staszek, w tym samym czasie, sprawdza, czy kolegę podsłuchują bandyci. Wieczorem bracia Gąsowscy, Staszek oraz Adaś idą do parku, gdzie przez jakiś czas błądzą. Później Cisowski prosi nauczyciela, by odliczył najpierw dziesięć, a później jedenaście kroków. W tym miejscu zaczyna kopać i odnajduje starą skrzynię. W tej samej chwili z krzaków wyskakuje bandyta z bronią i zabiera wykopany przedmiot. Nauczyciel chce ruszyć za nim w pościg, lecz Adam go powstrzymuje. Wyjaśnia historykowi, że to plan stworzony dla zmylenia zbirów. Chłopcy, poprzedniej nocy, wzięli ze strychu skrzynię pełną bezużytecznego żelastwa i zakopali ją w ogrodzie, by fałszywy malarz sądził, że to poszukiwany przez wszystkich skarb. Teraz Adaś może już na spokojnie myśleć nad rozwiązaniem zagadki. Chłopiec stwierdza, że broda, o której była mowa we wskazówce na drzwiach, to broda na jednym z portretów rodu Gąsowskich. Na portrecie znajduje się kolejna wskazówka: „Znajdziesz w domu tego, co powróci wkrótce z Egiptu i nigdy nie jadał na uczcie z płaskiego talerza”. To przywodzi Adasiowi na myśl bajkę o bocianie, który na uczcie nie mógł jeść z talerza. Chłopiec odgaduje, że skarb zmarłego pułkownika ukryty jest w pniu starego dębu, na którym bocian zbudował swoje gniazdo. Chłopiec ma racje. W dziupli tego drzewa odnajduje sakiewkę z rubinami i diamentami. Uczciwy bohater oddaje kosztowności pani Gąsowskiej, dodając, że fiołkowe oczy Wandy są o wiele ładniejsze niż diamenty.
Adam Cisowski – główny bohater powieści, siedemnastoletni uczeń warszawskiego gimnazjum; tytułowy szatan z siódmej klasy nazwany tak przez swój „szatański” umysł; określenie ma tu pozytywny wydźwięk, oznacza bystrość umysłu i spryt; ponadto Adaś jest młodzieńcem lojalnym (nie wydaje kolegi z ławki, który zabrał pióro), spostrzegawczym (dostrzega nitkę, która spowodowała zamieszanie w rachunkach Spółdzielni Uczniowskiej), odważny (śledzi fałszywego malarza), dociekliwy (weryfikuje wszystkie zapiski związane z dworkiem) oraz romantyczny (zachwyca się fiołkowymi oczami Wandy). Autor opisuje go w ten sposób: „Powolny z natury, myślał zawsze rozważnie, bez pośpiechu, z cierpliwością niezgodną z jego wiekiem... Nigdy nie tracił spokoju ani nie unosił się gniewem. Pogodny i serdeczny kolega, wesoły i uśmiechnięty, uczynny i współczujący, zdobył sobie bez wielkiego trudu miłość u wszystkich”.
Paweł Gąsowski – nauczyciel historii; wielbiciel Napoleona, roztargniony często zapomina imiona uczniów; surowy, ale dobry i sprawiedliwy; przeżywa fakt, że uczniowie są nieprzygotowani; jest pod wrażeniem przenikliwości Adasia i prosi go o pomoc w rozwiązaniu zagadki znikających drzwi majątku.
Iwo Gąsowski – brat Pawła Gąsowskiego; mieszka w majątku we wsi Bejgoła; nie widzi świat poza matematyką; szuka potwierdzenia na wielkie twierdzenia Piotra Fermata „wierzy, że świat nauki go doceni” nie zaprząta sobie głowy sprawami dworku; wszystkim zajmuje się żona, dopiero przeżycia Adasia sprawiają, że zaczyna twardo stąpać po ziemi. Autor opisuje go tak: „Władał majątkiem, będącym wspólną własnością braterską, i z pysznym gestem przywodził go do ruiny. Zajmował się wszystkim, byle nie gospodarstwem”.
Ewa Gąsowska – żona Iwa Gąsowskiego, matka Wandy; przez matematyczną obsesję pana Gąsowskiego, ma cały dom na głowie; jest cicha i zapracowana; to jej Adaś wręcza odnaleziony skarb.
Wanda Gąsowska – córka Iwa i Ewy; przyjeżdża po wuja i w jego mieszkaniu poznaje Adasia, w którym się zakochuje; ma piękne fiołkowe oczy, jest inteligentna.
Staszek Burski – siedemnastoletni harcerz, kolega z ławki Adasia; Adam nie wydaje go, gdy chłopak zabiera cudze wieczne pióro; z kolei Burski ratuje Cisowskiego, gdy ten zostaje uwięziony w piwnicy przez fałszywego malarza.
