Król Maciuś Pierwszy

Streszczenie szczegółowe

Powieść rozpoczyna się wprowadzeniem narratora-autora. Tłumaczy on, dlaczego umieścił fotografię, na której jest mały. Chciał wówczas zostać królem, prowadzić wojny i jeździć do ludożerców. Teraz już jest stary i mu się nie chce. Narrator wspomina, że jest to książka adresowana wyłącznie do dzieci, ponieważ dorośli jej nie zrozumieją i będą wyśmiewać niektóre rozdziały. Mogą jednak spróbować ją przeczytać, ponieważ dorosłym niczego nie można zabronić.

Na początku powieści dowiadujemy się, że król Stefan Rozumny jest ciężko chory i jeśli nie wyzdrowieje w ciągu trzech dni, będzie bardzo źle. Wszyscy rozumieją, że król umrze. Chcą wezwać doktora, ale ten stawia władcy bańki i nie może się zjawić. Ministrowie, pod wodzą najstarszego, spierają się, czy małoletni syn króla, może zostać jego następcą. Minister sprawiedliwości zauważa, że w innych krajach następcą zostaje najstarszy syn. Maciuś jest jedynym synem króla i pozostali ministrowie uważają, że jest za mały, żeby rządzić państwem, ponieważ nie umie ani czytać, ani liczyć. Głos zabiera zagraniczny minister. Grozi wypowiedzeniem wojny, jeśli Maciuś nie zasiądzie na tronie. Nikt nie wie, skąd na posiedzeniu wziął się obcy polityk i podejrzewają zdradę. Najstarszy minister się nie zgadza. Odpowiada: „Dobrze, niech będzie wojna”. Doktorzy spierają się, jak pomóc królowi, a w tym czasie ministrowie piją wino i palą królewskie cygara. Maciuś czuwa przy łóżku króla. Przypomina sobie, że tak samo wyglądała śmierć jego mamy. 

 Król umiera. Po uroczystym pogrzebie, Maciuś zostaje królem. Jest zły, że ministrowie bawili się na uroczystej kolacji, kiedy jego ojciec umierał. Chłopiec nudzi się. Wyprasza przez doktora trzy przechadzki w dwutygodniowych odstępach. Podczas pierwszej przechadzki Maciuś spotyka Irenkę, córkę strażaka. Dziewczynka marzy o dużej lalce, która sięgałaby do sufitu. Maciuś spełnia jej marzenie. Następnym razem spotyka Felka, z którym już dawno chciał się zaprzyjaźnić. Maciuś, jak każde dziecko, musi się uczyć. Według królewskiego zwyczaju wstaje codziennie o siódmej. Maciuś żali się Felkowi, że jako król musi robić same nudne rzeczy, a nie to, co sprawia mu przyjemność. 

Chłopcy opracowują własny system porozumiewania się: gwiżdżą albo naśladują kukułkę. Piszą także listy. W jednym z nich Felek powiadamia króla Maciusia, że trzy państwa wypowiedziały wojnę jego królestwu. Ministrowie ukryli ten fakt przed władcą. Maciuś wraz z Felkiem udają się na wojnę. Król przyjmuje przezwisko „Tomcio Paluch”. Na dworcu kolejowym chłopcy są świadkami stratowania młodego żołnierza przez konia. Maciuś i Felek dostają się do pociągu. Pomaga im w tym koniak i łosoś ofiarowany żołnierzom. Maciuś-Tomcio Paluch zostaje pogryziony przez pchły. Jego pierwsze zadanie to kopanie okopów.

Kiedy ministrowie zauważają zniknięcie króla, nakazują wykonać porcelanową lalkę na podobieństwo władcy, by jego nieobecność nie wyszła na jaw. W tym samym czasie chłopcy uczestniczą w walkach, a Maciuś zostaje ranny. Do zadań Felka należy zrzucanie bomb z samolotu. Król zauważa, że jego przyjaciel zaczął pić i palić. Mimo wszystko Felek chroni władcę. Inni żołnierze zaczynają ich nazywać Wyrwidębem i Waligórą. Pewnego razu, dzięki podstępowi, Maciuś poznaje lokalizację prochowni wrogiej armii. Podając się za pastuszka, mówi, że chce dołączyć do wojsk swoich przeciwników. Kiedy zostaje wysłany jako szpieg, stwierdza, że nie wie, co to jest prochownia i żeby mu ją pokazano. Naiwni żołnierze spełniają prośbę chłopca, który wraca do swojej armii. Dzięki niemu prochownia przeciwników zostaje zniszczona. W nagrodę Tomcio Paluch zostaje odznaczony przez (!) króla Maciusia Pierwszego. 

Walki na froncie trwają. Maciuś zostaje wzięty do niewoli. Żołnierze wrogiej armii rozpoznają w nim pastuszka, który ich oszukał. Chłopiec zostaje skazany na śmierć przez powieszenie. Więzienie, w którym oczekuje na wykonanie wyroku, zostaje zbombardowane. Maciuś traci przytomność i budzi się w gabinecie głównego generała. Felek zdradza, kim naprawdę jest Tomcio Paluch. W tym samym czasie ktoś rozbija porcelanową lalkę, która udawała władcę. Armia Maciusia zwycięża, a on wraca do stolicy. Minister finansów namawia króla, by pokonani władcy zapłacili kontrybucję (odszkodowanie za działania wojenne). Maciuś odmawia. Aresztuje ministrów, a jego doradcą i ulubieńcem zostaje Feluś.

Król jednak zmienia zdanie, ponieważ ma za dużo obowiązków. Postanawia, że jego ministrowie będą sprawować władzę nad dorosłymi, a on — nad dziećmi. Nakazuje rozdać czekoladę swoim małym poddanym. Zdaniem ministrów reformy władcy obciążą państwowy skarbiec, dlatego chcą pożyczyć pieniądze od zagranicznych władców. Król Maciuś wyrusza w podróż pociągiem, w towarzystwie Helci i Stasia, dzieci kapitana. Dwóch władców, przyjmuje króla Maciusia bardzo wystawnie. Trzeci, Smutny Król, zaprasza gości na obrady parlamentu i wyjaśnia, na czym one polegają. Stwierdza też, że bycie królem jest bardzo trudne. Polega na wprowadzaniu reform, czyli zmian, które mają ułatwić poddanym życie. Przebywając nad morzem, Maciuś zastanawiał się, jakie reformy powinien wprowadzić. Postanowił m.in. stworzyć ogromne ZOO, zamontować we wszystkich szkołach huśtawki i wybudować domy dla biednych dzieci. Pieniądze, których brakuje na te reformy, pożycza jeden z królów. Stawia jednak warunek, na który zgodzili się ministrowie. W królestwie Maciusia ma powstać parlament i konstytucja. 

Mimo obaw Maciuś odwiedza króla ludożerców — Bum-Druma. Jedną z powitalnych atrakcji ma być strzelanie do księżniczki, ale Maciuś odmawia. Rozgniewał tym kapłana ludożerców, który próbuje go otruć. Na szczęście, król Bum-Drum powstrzymuje truciciela. Władca ludożerców ofiarowuje Maciusiowi złoto. Małoletni król zaprzyjaźnia się także z Klu-Klu, czyli królewską córką, do której nie chciał strzelać. Po powrocie król Maciuś zaczyna reformować państwo, oddając władzę ludowi. Ofiarowuje swoim małym podanym zabawki i scyzoryki. Zajmuje się sprawami ludu. Czyta listy od poddanych i przyjmuje audiencje. Okazuje się jednak, że korespondencji jest za dużo, więc część listów przekazuje swoim ministrom. Na jednej z audiencji u Maciusia pojawia się dziennikarz. Sugeruje, aby stworzyć dziecięcy parlament oraz gazetę dla małych poddanych. Władca przystaje na tę propozycję i zleca to zadanie Felusiowi. Przyjaciel Maciusia zostaje ministrem do spraw dzieci.

Reformy i złoto od Bum-Druma budzą zazdrość innych władców. Jeden z nich stwierdza, że nie będzie wpuszczać do portu statków ze złotem od króla ludożerców. Niestety, kiedy brakuje pieniędzy, w państwie zaczyna panować chaos. Okazało się, że dziennikarz to szpieg obcego wywiadu. Małoletni władca postanawia zorganizować zjazd królów, aby zapobiec kolejnej wojnie. Ci jednak są niechętni ze względu na obecność ludożercy. Maciuś chce zorganizować lot nad pustynią, żeby sprawdzić, czy król Bum-Drum przestał zjadać ludzi. Podróż nie należy do najszczęśliwszych, najpierw ktoś odkręca koło samolotu, a później pilot musi awaryjnie lądować. Maciuś zostaje zaatakowany przez tubylców, ale księżniczka Klu-Klu ratuje go z opresji. Królewska córka informuje Maciusia, że kapłan chce spalić króla Bum-Druma na stosie. Przepowiednia głosi bowiem, że ludożercy zaprzestaną swoich praktyk tylko wówczas, gdy pojawi się król w żelaznym ptaku. Dzięki przybyciu Maciusia przepowiednia się spełnia.

Po powrocie Maciuś dowiaduje się, że jeden z władców planuje wypowiedzieć mu wojnę. Zagraniczny szpieg namawia go, by ten zniszczył fabrykę amunicji wrogiego państwa. Młody król nie rezygnuje jednak ze zorganizowania zjazdu. W czasie przygotowań jeden z urzędników planuje wysłać wypowiedzenie wojny, zamiast zaproszeń na zjazd królów. Spisek zostaje jednak w porę odkryty. Maciuś przeprowadza kolejną reformę — otwiera ogród zoologiczny. Okazuje się, że w jednej z klatek, które podarował Maciusiowi król Bum-Drum, znajduje się Klu-Klu. Księżniczka uciekła, ale były ludożerca zgadza się, by jego córka została z Maciusiem. 

Małoletni król odkupuje statki od jednego z zagranicznych władców i otrzymuje dostęp do portu. Młody władca czuje się jednak coraz gorzej. Planuje krótkie wakacje w towarzystwie Klu-Klu. Pod nieobecność władcy, Feluś żąda kolejnych przywilejów, wysokiego wynagrodzenia, samochodów oraz własnej kancelarii. Król się zgodził, ale jest rozczarowany postawą przyjaciela. Kolejnym problemem Maciusia są demonstrujący robotnicy, którzy nie mają pracy, a także sejm dzieci. Mali posłowie nie są zadowoleni i wysuwają kolejne żądania. Tworzy się chaos. Protestują także piętnastolatkowie, którzy nie są już dziećmi, ale jeszcze nie dorośli. Mimo wszystko chcą rządzić. Dzieci nie chcą chodzić do szkoły. Maciuś chce im płacić za to, że będą się uczyć. Ministrowie decydują jednak, że to dorośli będą chodzić do szkoły, a dzieci zaczną pracować. Skutkuje to ucieczką wilków z ZOO, ponieważ mali pracownicy nie wywiązują się ze swojego zadania. Sytuację ratuje wierna Klu-Klu. 

Do Maciusia przyjeżdża Smutny Król, ten sam, który pokazał mu obrady parlamentu. Doświadczony władca uświadamia młodemu królowi, że gazety rozpisują się o konsekwencjach jego złych decyzji: policjanci nie pilnują porządku, sklepy są zamknięte, a w szpitalach umierają ludzie. Smutny Król ostrzegł Maciusia, że dziennikarz i Feluś ukrywają przed nim prawdę. Młody władca chce ich ukarać, ale dziennikarz-szpieg ucieka. Skruszony Feluś przyznaje się do wszystkiego. Usprawiedliwia się, że był pod wpływem dziennikarza. Maciuś wybacza przyjacielowi, choć ten brał łapówki i kradł. Młody król cofa swoje reformy. Likwiduje sejm dzieci. Dorośli wracają do pracy, a dzieci do szkoły. Maciuś stara się odbudować państwo. Niestety, wybucha wojna.

W jednym z państw umiera król, a na tron wstępuje jego syn, który od dawna planuje podbić państwo Maciusia Pierwszego. Małoletni władca wysyła do przeciwnika list, w którym proponuje pokój i połowę swojego złota. Mściwy król odmawia. Klu-Klu oferuje Maciusiowi własną armię. Mimo braku amunicji, żołnierze Maciusiowego wojska są dzielni i zdyscyplinowani, co bardzo dziwi przeciwnika. Dziennikarz-szpieg wyjaśnia mu, że małoletni władca zaczął naprawiać państwo. Przeciwnik Maciusia namawia innego króla — przyjaciela żółtych królów, by razem go zaatakowali. Przyjaciel żółtych królów prosi o trzy dni do namysłu. W tajemnicy przybywa do niego Smutny Król, z prośbą o wsparcie dla Maciusia. Niestety, szpieg wrogiego króla używa podstępu, sfałszowanej odezwy króla Maciusia. Małoletni król wzywa w niej do rozpoczęcia rewolucji na całym świecie. Buntu, który pozwoli dzieciom robić wszystko, na co mają ochotę. Dziennikarz zanosi odezwę, królom, którzy właśnie się naradzają. Obaj władcy wierzą w prawdziwość odezwy i stają przeciwko Maciusiowi. Smutny Król ma łzy w oczach. Z pomocą Maciusiowi przychodzi Klu-Klu i jej dzikie zwierzęta. Chłopiec wierzy w zwycięstwo. Niestety, poddani z czasem odwracają się od niego, pamiętając nieudolne rządy Maciusia.

Małoletni władca barykaduje się w budynku, gdzie znajdują się klatki dla zwierząt. Przeciwnik postanawia zabić Maciusia, jednak Smutny Król przekonuje go, że lepszym rozwiązaniem będzie więzienie. Król Maciuś zostaje skazany na podstawie zeznań dziennikarza. Zwycięski król chce udowodnić, że Maciuś to jedynie tchórzliwe dziecko, ale małoletni władca zachowuje się godnie w czasie całego procesu. Ze spokojem przyjmuje wyrok — karę śmierci. W drodze na egzekucję wyrok zostaje zmieniony na wygnanie. Król Maciuś Pierwszy musi udać się na bezludną wyspę. 

Streszczenie krótkie

Wprowadzeniem do lektury są słowa narratora. Określa on adresatów opowieści. Są nimi dzieci, ponieważ dorośli nie zrozumieją i wyśmieją niektóre rozdziały. Narrator stwierdza, że dorośli mogą spróbować przeczytać tę książkę, bo nikt im tego nie zabroni.

Głównego bohatera, Maciusia, poznajemy, kiedy jego ojciec jest ciężko chory. Ministrowie spierają się, czy po śmierci władcy, taki mały chłopiec powinien wstąpić na tron. Zagraniczny poseł domaga się tego pod groźbą wojny, lecz najstarszy z ministrów odpowiada: „Niech będzie wojna”. Król umiera, a w tym czasie ministrowie urządzają wystawną ucztę, co gniewa Maciusia.

Po uroczystym pogrzebie Stefana Rozumnego, jego syn zostaje koronowany na króla, Maciusia Pierwszego. Od tej chwili musi słuchać ministrów. Może wychodzić do ogrodu trzy razy w dwutygodniowych odstępach. W ogrodzie poznaje Irenkę, której ofiarowuje ogromną lalkę, a także Felka, z którym już od dawna chce się zaprzyjaźnić. Felek informuje Maciusia o wojnie i chłopcy razem wyruszają na front. Kiedy ministrowie odkrywają nieobecność władcy, zastępują go porcelanową lalką, żeby prawda nie wyszła na jaw.

Na froncie, Maciuś przyjmuje przezwisko „Tomcio Paluch”. Chłopcy wkupują się w łaski innych żołnierzy i są ogólnie lubiani. Felek zaczyna palić i pić. Dzięki podstępowi Maciuś-Tomcio Paluch poznaje lokalizację prochowni wroga, dzięki czemu jego armia zwycięża. Niestety, zostaje schwytany przez wojsko przeciwników. Z pomocą przychodzi Felek, który bombarduje więzienie i uwalnia przyjaciela. Maciuś-Tomcio Paluch zostaje odznaczony. Feluś ujawnia jego tożsamość, a w tym samym czasie ktoś zbija porcelanową lalkę, udającą króla. Maciuś wraca do stolicy pełen chwały. Nie chce jednak kontrybucji od pokonanych władców, do czego namawiają go ministrowie.

Król zamyka w więzieniu ministrów, a Felusia czyni swoim doradcą. Wypuszcza jednak więźniów, ponieważ nadmiar obowiązków go przytłacza. Postanawia, że ministrowie będą rządzić dorosłymi, a on dziećmi.

Maciuś udaje się z wizytą do zagranicznych władców, by zdobyć pieniądze na reformy. Jeden z nich, Smutny Król, tłumaczy Maciusiowi, czym jest parlament i konstytucja. Obiecuje pożyczyć pieniądze swojemu gościowi, jeśli ten ustanowi w państwie konstytucję i parlament. Maciuś udaje się z wizytą do króla ludożerców — Bum-Druma. Otrzymuje od niego złoto i zaprzyjaźnia się z królewską córką — Klu-Klu.

Po powrocie wprowadza reformy, czyta listy od poddanych i organizuje audiencje. Na jednej z nich, dziennikarz-szpieg sugeruje, by utworzyć parlament dzieci. Maciuś się zgadza i czyni Felusia ministrem do spraw dzieci. Zagraniczni królowie zazdroszczą młodemu królowi złota od Bum-Druma. By uniknąć wojny, Maciuś planuje zjazd królów. Władcy są niechętni, ze względu na obecność króla Bum-Druma — ludożercy. Maciuś udaje się do niego samolotem, by sprawdzić, czy nadal zjada ludzi. Dzięki przybyciu „żelaznego ptaka” i „białego króla” spełnia się przepowiednia. Bum-Drum przestaje być ludożercą. Po powrocie Maciuś dowiaduje się, że jeden z królów planuje wypowiedzieć mu wojnę.

Trwają przygotowania do zjazdu królów. Podstępny urzędnik, zamiast zaproszeń, planuje wysłać wypowiedzenie wojny, ale mu się to nie udaje. Maciuś otwiera ogród zoologiczny, a w jednej z klatek przybywa Klu-Klu. Młody władca choruje i wyjeżdża na wakacje z Klu-Klu. W tym czasie Feluś żąda kolejnych przywilejów i wysokiej pensji. Po powrocie, na Maciusia czekają protestujący poddani. Smutny Król ostrzega Maciusia, że Feluś i dziennikarz ukrywają przed nim prawdę, o której piszą nawet w gazetach. Dziennikarz ucieka przed gniewem króla. Feluś, który przyjmował łapówki, przyznaje się do winy i uzyskuje przebaczenie króla. Maciuś cofa reformy i rozwiązuje parlament dzieci. Zaczyna się wojna.

Na początku, mimo braku amunicji, armia Maciusia świetnie sobie radzi. Maciuś wysyła do przeciwnika list z propozycją rozejmu. Wróg odmawia. Namawia innego władcę — przyjaciela żółtych królów do sojuszu przeciwko Maciusiowi. Smutny Król udaje się z misją dyplomatyczną do przyjaciela żółtych królów. W czasie narady dziennikarz-szpieg przynosi władcom sfałszowaną odezwę Maciusia do dzieci całego świata. Rzekomo, król wzywa je do rewolucji, żeby mogły robić wszystko, czego tylko chcą. Władcy nie domyślają się, że to podstęp i występują przeciw Maciusiowi Pierwszemu. Wkrótce odwraca się od niego także wojsko i poddani. Klu-Klu proponuje przyjacielowi schronienie w domu zwierząt. Maciuś zostaje jednak schwytany, osądzony i skazany na śmierć. Wyrok przyjmuje ze spokojem. W drodze na egzekucję wyrok śmierci zostaje zmieniony na wygnanie. Król Maciuś Pierwszy ma się udać na bezludną wyspę.

Charakterystyka bohaterów

Król Maciuś Pierwszy — osierocony, kilkuletni chłopiec, który po śmierci ojca, Stefana Rozumnego zmuszony jest wziąć na siebie ciężar sprawowania władzy. Jest dzieckiem, więc musi słuchać dorosłych — swoich ministrów. Brakuje mu towarzystwa rówieśników. Udaje się na front ze swoim przyjacielem Felusiem, by udowodnić, że jest odważny. Wychodzi z tej próby zwycięsko. Chce poprawić los swoich poddanych, a szczególnie dzieci. Niestety, pod wpływem złych doradców i szpiegów, a także — przez brak doświadczenia, podejmuje błędne decyzje. Doprowadza do chaosu i protestów. Mimo wszystko Maciuś jest także dobry, sprawiedliwy i prostoduszny, dzięki czemu potrafi zjednać sobie ludzi i odnosi sukcesy dyplomatyczne, np. w czasie wizyty u króla ludożerców. Małoletni król słucha rad innych, umie przyznać się do błędu. Jest honorowy i szlachetny, potrafi wybaczać. 

Feluś — przyjaciel Maciusia, podatny na wpływy. Choć początkowo chroni Maciusia, z czasem zaczyna palić i pić. Władza uderza mu do głowy, żąda dla siebie coraz wyższej pensji, bierze łapówki i ukrywa przed Maciusiem, w jak opłakanym stanie jest państwo. Potrafi jednak okazać skruchę i być wiernym przyjacielem.

Smutny Król — uosabia życiową mądrość i doświadczenie; wie, jak trudno jest sprawować władzę. Stara się pomóc Maciusiowi i otworzyć mu oczy na to, co dzieje się w jego państwie. Ze łzami w oczach staje przeciwko Maciusiowi i nawet kiedy sądzi, że chłopiec jest winny, nie chce dla niego kary śmierci.

Księżniczka Klu-Klu — córka króla ludożerców, Bum-Druma; mimo różnic kulturowych jest przyjaciółką i wierną towarzyszką króla Maciusia; gotowa, by nieść pomoc w każdej sytuacji, np. kiedy z ZOO wydostają się wilki oraz kiedy od Maciusia odwraca się wojsko i poddani. 

Dziennikarz — szpieg obcego państwa, jego porady mają na celu osłabienie władzy Maciusia i wprowadzenia chaosu w państwie.

Czas i miejsce akcji

Miejsce i czas są bliżej nieokreślone. Królestwo Maciusia to fikcyjna kraina. Ze względu na obecność bomb i samolotów (aeroportów) można przyjąć, że są to czasy współczesne autorowi, czyli lata dwudzieste XX wieku. 

Problematyka

Problematyka utworu jest złożona. Na pierwszy plan wysuwa się kwestia sprawowania władzy. Jest to trudne i odpowiedzialne zajęcie, które wymaga poświęcenia, odwagi i odpowiedzialności, a także obecności odpowiednich doradców, którzy będą dbać o interesy państwa. Kolejna kwestia to relacje między dziećmi a dorosłymi. Rządy Maciusia miały swój tragiczny finał, właśnie dlatego, że bohater był dzieckiem i powinien zajmować nauką oraz zabawą, czyli rzeczami charakterystycznymi dla swojego wieku. Powieść Janusza Korczaka jest także opowieścią o dojrzewaniu, odwadze i przyjaźni. 

Biografia autora

Janusz Korczak (ur. 22 lipca 1878 lub 1879 w Warszawie, zm. w sierpniu 1942 w Treblince; właśc. Henryk Goldszmit, ps. „Stary Doktor” lub „Pan Doktor”) — polsko-żydowski pedagog, lekarz-pediatra, publicysta, obrońca praw dziecka i działacz społeczny. Uważany za prekursora systemu wychowania opartego na partnerstwie. Współzałożyciel Domu Sierot, który działał w latach 1912-1942. Redaktor „Małego Przeglądu” — pierwszego czasopisma tworzonego dla dzieci i przez dzieci. Mimo że Korczak miał możliwość wydostania się z getta, do końca pozostał z dziećmi. Zginął w obozie zagłady, w Treblince. Inne znane dzieła autora to: „Kajtuś Czarodziej”, „Bankructwo Małego Dżeka” oraz kontynuacja opowieści o małoletnim władcy, czyli „Król Maciuś na wyspie bezludnej”.