Monika Wąs, Interia: Czy każdy może zwiedzić cmentarz żydowski?
Marta Maćkowiak, założycielka profilu Duchy Przodków: Oczywiście, każdy może odwiedzić cmentarz żydowski bez względu na wyznanie czy płeć. Dobrze jest natomiast pamiętać o kilku zasadach. W szabat, czyli w sobotę, cmentarze będą zamknięte. Mężczyźni powinni pamiętać o nakryciu głowy, okazując szacunek osobom zmarłym, nie należy także na terenie cmentarza pić, jeść ani wnosić przedmiotów związanych z religią, na przykład Tory – w skrócie robić rzeczy, których zmarli już nie mogą.
Na czym polega nienaruszalność grobów w tradycji żydowskiej?
W tradycji żydowskiej nienaruszalność grobów jest niezwykle ważna. Według przekazu Talmudu zabrania się przenoszenia zmarłych z miejsca, w których zostali pochowani. Ich ciała oczekują nadejścia czasów mesjańskich. Miejsce pochówku jest wieczne (nie funkcjonuje likwidacja grobu w przypadku nieuiszczenia opłaty za miejsce), nie wolno grobów otwierać ani zabierać z nich ziemi, aby nie naruszać spokoju zmarłego. W związku z tym ekshumacje zdarzają się bardzo rzadko i wymagają zgody rabina. W przypadku braku miejsca należy przysypać dawne groby dwumetrową warstwą ziemi i dopiero w niej złożyć kolejne ciała.
Na co zwróci uwagę genealożka na żydowskim cmentarzu?
Z pewnością na treść na nagrobkach – zarówno na część zapisaną w języku polskim, niemieckim (np. na ziemiach należących do Prus przed II wojną światową), rosyjskim, jak i po hebrajsku.
Hebrajski fragment bywa kluczowy w poszukiwaniach genealogicznych, bo zazwyczaj zawiera imię ojca pochowanej osoby, imię męża w przypadku kobiety, czasem miejsce urodzenia oraz daty urodzenia i zgonów. Dzięki tym danym można tropić kolejne pokolenia.
Przeczytaj również: Jedna publicznie krytykowała Piłsudskiego, druga konstruowała bomby. Oto kobiety Niepodległej
Macewa, ohel, nagrobek tumbowy... Co oznaczają te nazwy?
To nazwy typów nagrobków żydowskich. Macewa po hebrajsku oznacza pomnik i jest najczęściej spotykaną formą. To pionowo ustawiona płyta z inskrypcjami.
Ohel oznacza dosłownie namiot i jest to forma przypominająca kaplicę. Była wznoszona zazwyczaj dla cadyków, w środku znajdują się płyty nagrobne członków ich rodziny. Ohel miał dodatkowo ochraniać grób oraz odwiedzających. Składano w nim też kwitełech, czyli prośby o wstawiennictwo zapisane na niewielkich karteczkach.
Nagrobek tumbowy zdarza się zdecydowanie rzadziej. Przypomina wyglądem sarkofag, ale pełni jedynie funkcję dekoracyjną, ponieważ ciało musi spocząć w ziemi.
Oprócz wspomnianych typów, na cmentarzach żydowskich, zwłaszcza w większych miastach, możemy spotkać się z nagrobkami nawiązujących do stylistyki chrześcijańskiej, które stawiała bardziej zasymilowana część społeczności. Te charakteryzują się na przykład kolumnami, obeliskami, rzeźbami czy brakiem hebrajskich inskrypcji.
Przeczytaj również: Najstraszniejsze zbrodnie ludzkości. Autor amerykańskiej encyklopedii zła zrobił podsumowanie
Jakie informacje można wyczytać z macewy?
Inskrypcja na macewie najczęściej jest zapisana według ustalonego wzoru. Na samej górze macewy najczęściej zobaczymy dwie hebrajskie litery פנ, będące skrótem od „po nikbar”, czyli tu spoczywa. W środkowej części znajduje się i nazwisko pochowanej osoby oraz imię ojca, niekiedy również zawód czy informację na temat małżonka. Następnie przeczytamy elementy laudacji lub lamentacji oraz poznamy datę urodzenia i śmierci, czasem również miejsce obu wydarzeń.
Na samym końcu inskrypcji znajdują się najczęściej litery ת.נ.צ.ב.ה będące abrewiacją od „niech jego dusza będzie związana w węzeł życia” albo „niech jego dusza będzie włączona w wieniec życia”.
Oczywiście możemy trafić na bardziej i mniej bogate w treść inskrypcje. Zdarza się tak w przypadku bardziej zasymilowanych osób, że nagrobek może zawierać jedynie imię, nazwisko i datę śmierci w lokalnym języku.
Jakie symbole pojawiają się najczęściej na żydowskich cmentarzach?
Przede wszystkim gwiazda Dawida, która jest symbolem judaizmu i narodu żydowskiego. W efekcie biblijnego zakazu przedstawiania postaci ludzkiej wykształciły się różne symbole i zdobienia, dzięki którym możemy sporo się dowiedzieć o pochowanej osobie. Niektóre pomogą nam określić cechy danej osoby, jej imię, zawód czy zainteresowania. Najczęściej pojawiają się złamane drzewa, kwiaty i świeczki oznaczające przedwczesną, tragiczną śmierć, dzban lub misa, wskazujące groby potomków Lewiego, oraz dłonie złączone w geście błogosławieństwa oznaczające osoby z pochodzące z kapłańskiego rodu Arona (kohenów).
Natomiast symboli, z którymi możemy się spotkać, jest oczywiście dużo więcej. Na przykład książki i otwarta szafa z książkami mogą oznaczać rabina, osobę uczoną w Torze lub sofera, czyli osobę przepisującą święte księgi. Ręka trzymająca lancet, czyli mały nóż chirurgiczny, wskazuje na to, że danym miejscu jest pochowany mohel, czyli osoba dokonująca obrzezania.
Widząc na nagrobku skarbonkę lub dłoń wrzucającą monetę do puszki ofiarnej, możemy być pewni, że odnosi się do osoby dobroczynnej. Jeśli na macewie zobaczymy koronę – to prawdopodobnie jest tam pochowany człowiek pobożny, uczony i darzony niezwykłym szacunkiem.
Inne motywy, z którymi możemy się spotkać to zwierzęta. Część z nich odnosi się często do imienia zmarłej osoby albo pokolenia, z którego pochodziła (np. lew, jeleń, wilk czy niedźwiedź). Możemy spotkać się także z istotami niezwykłymi, mitycznymi. Na przykład z jednorożcem, który oznacza zbawienie i człowieka sprawiedliwego czy wężem połykającym swój ogon, symbolem szerzej znanym jako uroboros oznaczającym wieczność i nieśmiertelność duszy, ale w żydowskiej kulturze symbolizuje też Lewiatana, którego mięso spożywać będą sprawiedliwi po przyjściu Mesjasza.
W miarę przenikania kultur i asymilacji możemy się spotkać też z symbolami, która kojarzą się ze śmiercią i przemijaniem, a nie są typowo żydowskie. Na przykład klepsydrą przypominającą o upływie czasu czy motylem, który symbolizuje duszę ulatującą do nieba, Na nagrobku lekarza, może znaleźć się wąż Eskulapa, a hełm będzie zdobić grób dzielnego żołnierza.
Przeczytaj również: Baba od polskiego: Tylko niektórzy uczniowie mają dostęp do dobrego nauczania
Co oznaczają kamienie na żydowskich nagrobkach?
Geneza zwyczaju kładzenia kamieni na nagrobkach żydowskich nie do końca została wyjaśniona, natomiast jest kilka teorii. Przede wszystkim uważa się, że zwyczaj pochodzi z czasów, w których Żydzi byli chowani na pustyni, a grób zabezpieczało się kamieniami przed dzikimi zwierzętami. Co więcej, według przykazań żydowscy kapłani (koheni) poprzez styczność ze zmarłymi, tracą czystość rytualną – oznaczenie cmentarzy kamieniami, miało ich przed tym uchronić.
Według innej teorii w czasach gdy ludzie chowani byli w przydrożnych kurhanach, każda przechodząca osoba, miała obowiązek dołożyć od siebie kamyczek. Uważa się również, że kamień symbolizuje trwałą pamięć o zmarłym. Bardzo lubię ten zwyczaj i polecam każdemu odwiedzającemu żydowski cmentarz zaopatrzyć się w kilka z wyprzedzeniem i zostawić na wybranych nagrobkach.
Rozwiąż nasze quizy:
Poniedziałkowy QUIZ z historii. Wstyd nie znać tych dat
QUIZ geograficzny. Znasz polskie nazwy na mapie świata?
Szybki QUIZ o książkach. Czytasz, czy tylko mówisz, że czytasz?
