Spis treści:

Wprowadzenie i teza 

Wprowadzenie: Literatura często ukazuje konfrontację między utopijnymi wizjami rzeczywistości a brutalnymi realiami, w których jednostka musi odnaleźć swoje miejsce. W wielu dziełach literackich pojawia się motyw idealistycznych wyobrażeń o świecie, które okazują się iluzją lub narzędziem manipulacji. „Przedwiośnie” Stefana Żeromskiego, „Nowy wspaniały świat” Aldousa Huxleya i „1984” George’a Orwella to trzy powieści, które ukazują różne sposoby kreowania utopii oraz konsekwencje ich zderzenia z rzeczywistością. 

Teza: Wszystkie omawiane utwory pokazują, że utopijne wizje rzeczywistości, choć pozornie doskonałe, często prowadzą do zniewolenia jednostki – czy to przez manipulację ideologiczną, kontrolę społeczną, czy też technologiczne uwarunkowanie.  

Rozwinięcie – „Przedwiośnie” Stefana Żeromskiego 

Rozwinięcie: Stefan Żeromski w „Przedwiośniu” ukazuje dwa kontrastujące obrazy rzeczywistości – utopijną wizję odrodzonej Polski oraz brutalne realia pierwszych lat po odzyskaniu niepodległości. Powieść wpisuje się w nurt literatury społeczno-politycznej, w której podejmuje się refleksję nad kształtem nowo powstałego państwa i jego problemami. Przez postać głównego bohatera, Cezarego Baryki, Żeromski przedstawia starcie idealistycznych marzeń z rzeczywistością odbudowującego się kraju. 

Jednym z najbardziej wyrazistych symboli utopii w „Przedwiośniu” są szklane domy, o których opowiada Cezaremu jego ojciec, Seweryn Baryka. W jego relacji Polska jawi się jako kraj nowoczesny, bogaty i sprawiedliwy, gdzie dzięki osiągnięciom techniki panuje powszechna równość i dobrobyt. Szklane domy są symbolem: nowoczesności – przedstawiają wizję państwa rozwiniętego technologicznie; sprawiedliwości społecznej – w tej utopijnej Polsce wszyscy obywatele mają równe szanse, a bieda zostaje wyeliminowana; marzenia o doskonałości – Seweryn Baryka ukazuje ojczyznę jako spełnione marzenie o harmonijnym, idealnym społeczeństwie. 

Dla młodego Baryki szklane domy stają się inspiracją i nadzieją, prowadzącą go do Polski. Jednak po przybyciu do kraju konfrontuje się z zupełnie inną rzeczywistością. 

Po przyjeździe do ojczyzny Cezary Baryka szybko dostrzega, że rzeczywistość odbiega od ojcowskich opowieści. Polska po odzyskaniu niepodległości jest krajem: zubożałym i wyniszczonym przez lata zaborów i wojnę, pełnym nierówności społecznych – kontrast między biedotą miejską, robotnikami a ziemiaństwem jest ogromny, a także skłóconym politycznie – ścierają się różne wizje odbudowy kraju, od konserwatyzmu ziemiańskiego, przez liberalizm inteligencji, po radykalny komunizm. Obserwacje Cezarego pokazują mu, że Polska nie jest utopią, lecz krajem pogrążonym w problemach. Jego doświadczenia w Nawłoci, w Warszawie i podczas zamieszek robotniczych prowadzą go do refleksji nad różnymi koncepcjami odbudowy państwa. 

Cezary, przekonywany długo przez ojca wizją szklanych domów, zmaga się z rozczarowaniem rzeczywistością. Widzi różne propozycje reform. Jedna to konserwatyzm reprezentowany przez Szymona Gajowca, który wierzy w stopniowe reformy. Druga to rewolucyjny komunizm reprezentowany przez Lulka, wzywającego do radykalnych zmian społecznych. Finalna scena powieści, w której Cezary bierze udział w pochodzie robotników, ale nie dołącza do rewolucjonistów, symbolizuje jego wewnętrzny konflikt. Nie odnajduje się ani w rewolucji, ani w konserwatyzmie, co odzwierciedla napięcie między utopijnymi wizjami a realnym światem. 

Żeromski w „Przedwiośniu” zestawia utopijne wyobrażenie Polski – symbolizowane przez szklane domy – z trudną rzeczywistością młodego państwa. Poprzez losy Cezarego Baryki pokazuje rozczarowanie idealistycznymi marzeniami oraz konieczność zmierzenia się z realnymi problemami społecznymi i politycznymi. Powieść nie daje jednoznacznej odpowiedzi na pytanie, jaką drogą powinna pójść Polska, pozostawiając czytelnika z refleksją nad możliwościami budowy lepszego świata. 

Kontekst –  „Nowy wspaniały świat” Aldousa Huxleya 

Kontekst: Aldous Huxley w swojej powieści „Nowy wspaniały świat” (1932) przedstawia natomiast wizję przyszłości, która na pierwszy rzut oka wydaje się utopią, ale w rzeczywistości ujawnia dystopijny charakter. Społeczeństwo w jego książce funkcjonuje według ściśle zaplanowanego systemu, który eliminuje problemy znane ze współczesnych społeczeństw – brak wojen, głodu, nierówności i cierpienia. Jednak pod pozorem idealnego porządku kryje się świat pozbawiony wolności, indywidualizmu i głębszych emocji. 

W „Nowym wspaniałym świecie” ludzkość osiągnęła stan, który wielu mogłoby uznać za idealny: społeczeństwo jest całkowicie stabilne, nie ma wojen i konfliktów, panuje powszechne szczęście, dzięki regularnemu zażywaniu somy ludzie są nieustannie zadowoleni i wolni od cierpienia, każdy ma swoje miejsce w społeczeństwie, od kasty Alfa do kasty Epsilon, i jest do niego genetycznie oraz mentalnie przystosowany, nauka i technologia osiągnęły punkt, w którym kontrolują ludzkie życie, eliminując choroby i starzenie się, społeczeństwo nastawione jest na konsumpcję i rozrywkę, a wszelkie formy bólu i refleksji są wyeliminowane. 

Wszystko to razem tworzy świat pozbawiony cierpienia i konfliktów, ale jednocześnie – jak zauważa czytelnik – także wyzutego z indywidualności, wolnej woli i głębszych wartości. Pod warstwą szczęścia i harmonii kryją się bowiem mechanizmy, które czynią ten świat przerażającym: społeczeństwo jest zaprogramowane do akceptowania swojego losu poprzez inżynierię genetyczną i psychologiczną manipulację. Każdy człowiek jest „tworzony” do określonej roli, a jakiekolwiek odstępstwa od normy są eliminowane. Nie ma wolności. Edukacja i warunkowanie psychologiczne sprawiają, że ludzie nie mają nawet możliwości myślenia inaczej, niż im to narzucono. Klasyczna literatura i filozofia są zakazane, ponieważ mogłyby wzbudzać refleksję i niepokój. Shakespeare i inne wielkie dzieła są uznawane za niebezpieczne. Nie ma tu miejsca na demokrację czy indywidualne wybory. Brakuje też głębokich emocji i relacji międzyludzkich. Prawdziwy obraz rzeczywistości ujawnia się szczególnie w losach Johna – „Dzikusa”, który zostaje skonfrontowany ze światem cywilizowanym. Jego dramat pokazuje, że „Nowy wspaniały świat” to system, który odrzuca wszystko, co ludzkie w imię pozornego szczęścia. 

Kontekst – „1984” George’a Orwella 

Kontekst: George Orwell w powieści „1984” (1949) przedstawia wizję totalitarnego państwa, w którym rządząca Partia sprawuje absolutną kontrolę nad jednostką. Podobnie jak w „Nowym wspaniałym świecie” Aldousa Huxleya, mamy do czynienia ze społeczeństwem pozornie uporządkowanym, w którym nie ma chaosu, ale cena za ten porządek jest ogromna – jednostka zostaje całkowicie podporządkowana systemowi. W przeciwieństwie do wizji Huxleya, która ukazuje kontrolę poprzez manipulację i przyjemność, Orwell ukazuje rzeczywistość, w której władza utrzymuje swoją dominację poprzez strach, represje i kontrolę myśli. Powieść Orwella można także porównać do Przedwiośnia Stefana Żeromskiego, gdzie młody Cezary Baryka musi skonfrontować swoje idealistyczne wyobrażenia z brutalną rzeczywistością. W „1984” również mamy do czynienia z jednostką – Winstonem Smithem – który w pewnym momencie zaczyna dostrzegać fałsz systemu, ale nie ma szans na zwycięstwo nad wszechobecną władzą. 

W „1984” Partia sprawuje całkowitą władzę nad społeczeństwem i twierdzi, że stworzyła idealne państwo.  Wszyscy obywatele funkcjonują w jasno określonych ramach, nie ma miejsca na chaos, kryzysy gospodarcze ani wewnętrzne konflikty. Oficjalnie nikt nie jest bogaty ani biedny, wszyscy podlegają tym samym zasadom. Partia eliminuje wszelkie zagrożenia, zarówno wewnętrzne (opozycję polityczną), jak i zewnętrzne (manipulacja wojenna). Kontrola języka ma sprawić, że ludzie nie będą w stanie nawet pomyśleć inaczej niż nakazuje Partia. 

Pod powierzchnią „utopijnego” porządku kryje się jednak totalitarna rzeczywistość: wszechobecna inwigilacja, każdy obywatel jest pod stałą obserwacją poprzez teleekrany, podsłuchy i donosicielstwo; fałszowanie rzeczywistości – historia jest nieustannie przepisywana, a prawda zmienia się w zależności od potrzeb Partii. Hasła typu „Wojna to pokój” czy „Wolność to niewola” są przykładem manipulacji językowej. Obywateli zmusza się do nienawiści wobec wrogów (fikcyjnych lub rzeczywistych) i miłości do Partii. Wszyscy, którzy próbują myśleć samodzielnie, zostają brutalnie złamani, jak Winston w Pokoju 101. 

„1984” George’a Orwella, podobnie jak „Nowy wspaniały świat” Aldousa Huxleya i „Przedwiośnie” Stefana Żeromskiego, ukazuje kontrast między utopijnymi ideami a realnym światem. Orwell przedstawia rzeczywistość, w której społeczeństwo jest poddane skrajnej kontroli, a każda myśl jest monitorowana. W przeciwieństwie do Huxleya, który pokazuje zniewolenie poprzez rozkosz i konsumpcję, Orwell ukazuje zniewolenie przez terror i represje. 

Podsumowanie 

Podsumowanie: Wszystkie te dzieła łączy pytanie o granice wolności jednostki w systemie społecznym. Zarówno w przypadku Baryki, jak i Winstona czy mieszkańców „Nowego wspaniałego świata”, władza narzuca jednostce określone sposoby myślenia i funkcjonowania. W każdej z tych powieści pojawia się jednak pytanie: czy człowiek ma szansę przeciwstawić się systemowi, czy też zostaje wchłonięty przez mechanizmy władzy? Odpowiedź Orwella jest najbardziej pesymistyczna – system zawsze wygrywa. 

„Przedwiośnie” przedstawia złudną obietnicę lepszego świata w postaci „szklanych domów”, „Nowy wspaniały świat” ukazuje system, który podporządkowuje ludzi hedonizmowi i konsumpcji, a 1984 kreśli obraz totalitaryzmu opartego na terrorze i inwigilacji. Każde z tych dzieł w inny sposób odpowiada na pytanie: czy utopia jest możliwa, czy też zawsze skrywa w sobie element dystopii? 

Zobacz pełną listę pytań jawnych na maturę ustną z języka polskiego 2026.