Alkoholizm wchodzi w skład zaburzeń psychicznych i behawioralnych, związanych z nadużywaniem środków psychoaktywnych, w tym przypadku alkoholu. Obejmuje zaburzenia funkcjonowania fizjologicznego, behawioralnego i poznawczego człowieka. Charakteryzuje się silnym pragnieniem alkoholu, które jest pierwszorzędną potrzebą u danej osoby w stosunku do innych potrzeb i zachowań. W procesie uzależniania się od alkoholu można wyodrębnić kilka etapów:
1. faza symptomatyczna - cechuje się potrzebą spożywania coraz większych ilości alkoholu, by uzyskać efekt relaksu, który wcześniej był osiągany przy pomocy mniejszych dawek.
2. faza zwiastunowa - pojawiają się trudności w kontrolowaniu spożywania alkoholu (ilości spożywanego alkoholu, kończeniu picia), od czasu do czasu osoba taka wpada w stan głębokiego upojenia alkoholowego.
3. faza krytyczna - spożywanie alkoholu prowadzi za każdym razem do stanu upojenia, osoba uzależniona traci kontrolę nad swoim zachowaniem.
4. faza chroniczna - po odstawieniu alkoholu następują fizjologiczne objawy uzależnienia. Jednostka zaniedbuje całkowicie swoje inne zajęcia. Skupia się wyłącznie na zdobywaniu i spożywaniu alkoholu. Jest to tzw. "psychodegradacja alkoholowa".
Uzależnienie o charakterze nałogu obejmuje fazę zwiastunową i krytyczną, natomiast o uzależnieniu przewlekłym można mówić po stwierdzeniu objawów charakterystycznych dla ostatniego etapu chronicznego.
Przez długi okres czasu panowało powszechne przekonanie, że alkoholizm jest chorobą uwarunkowaną genetycznie, której tym samym nie można do końca kontrolować. Jednak ostatnie badania przeprowadzone w tym zakresie sugerują, że nie tylko czynniki genetyczne leżą u źródeł tego uzależnienia. Zwykle współwystępują one z innymi czynnikami: behawioralnymi, osobowościowymi, społecznymi. Zatem na rozwój alkoholizmu wpływają w dużej mierze pewne predyspozycje genetyczne i fizjologiczne, np. metabolizm organizmu sprawiający, że substancje psychoaktywne mogą szybciej i łatwiej tłumić lub obniżać aktywność układu nerwowego. Także czynniki środowiskowe wpływają na rozwój uzależnienia, np. ryzyko alkoholizmu wzrasta znacznie u dzieci wychowywanych w niesprzyjającym otoczeniu. Niektórzy badacze sugerują możliwość istnienia osobowości alkoholicznej czyli zespołu takich dyspozycji i właściwości, które sprawiają, że dana osoba jest bardziej podatna na problemy ze spożywaniem alkoholu. Ten typ osobowości obejmuje np. takie cechy, jak: impulsywność, niską samoocenę, słabą samokontrolę, przejawianie postaw antyspołecznych, dużą zmienność emocji, brak zahamowań.
Spożywanie alkoholu w nadmiernych ilościach może prowadzić do zaburzeń emocjonalnych, poznawczych, fizjologicznych i behawioralnych wpływających negatywnie nie tylko na samą osobę uzależnioną, ale także na jej otoczenie. Alkoholik nie jest w stanie kontrolować swojego picia, odczuwa wręcz patologiczne pragnienie spożycia alkoholu, wobec którego pozostaje w zasadzie bezsilny. Pragnienie to aktywizuje bowiem określone procesy umysłowe, które uniemożliwiają mu normalne funkcjonowanie poznawcze. Doświadczenie to jest nazywane głodem alkoholowym, podporządkowane mu są wszystkie reakcje osoby uzależnionej, której myśli i zachowania zorientowane są na zdobycie alkoholu. Występują u niej również inne zaburzenia psychosomatyczne, które są źródłem negatywnych stanów emocjonalnych oraz chronicznego stresu. Osoba nadużywająca alkoholu zwykle zaniedbuje swoje obowiązki zawodowe i rodzinne, bo wszystkie jej reakcje podporządkowane są piciu. Ma więc tendencję do wycofywania się z życia społecznego i stopniowej izolacji. Staje się podejrzliwa wobec innych ludzi, traci zaufanie nawet do swoich najbliższych. Wszystkie te trudności osobiste aktywizują jeszcze bardziej mechanizmy uzależnienia i sprawiają, że osoba taka sięga po alkohol częściej. Zaburzenia fizjologiczne związane z nadużywaniem alkoholu dotyczą przede wszystkim uszkodzeń niektórych narządów, głownie wątroby oraz zmian w czynności bioelektrycznej mózgu prowadzących do encefalopatii. Uszkodzenia mózgu występują zazwyczaj w przypadku uzależnienia przewlekłego i mogą powodować powstawanie tzw. psychoz alkoholowych.
Leczenie uzależnienia od alkoholu powinno być dostosowane do potrzeb osoby, która szuka pomocy. W zależności od jej zdrowia, osobowości, historii uzależnienia, oparcia społecznego leczenie może być mniej lub bardziej intensywne. Niektóre terapie uczą umiejętności kontrolowanego picia, inne, stosowane np. przez Anonimowych Alkoholików, wymagają całkowitej abstynencji.
