Wszelkie fizjologiczne zmiany oraz wiele procesów metabolicznych wstępujących u wszystkich żywych organizmów, regulowane są przez pewne związki chemiczne, (produkowane przez sam organizm) - zwane hormonami. Ich funkcją jest regulacja czynności narządów wewnętrznych poprzez hamowanie lub pobudzanie zachodzących w tkankach, procesów biochemicznych. Struktura hormonów stanowi o tym, iż są one niejednolitą grupą związków o budowie:

  • białkowej (polipeptydowej i oligopeptydowej)
  • sterydową
  • lub stanowią pochodne aminokwasów

Hormony produkowane są w narządach układu dokrewnego (jego wydzieliny nie posiadają własnych przewodów i bezpośrednio dostają się do płynów ciała), który razem z układem nerwowym odpowiedzialny jest za homeostazę wewnątrzustrojową (biologiczną równowagę). Układ hormonalny składa się:

→ podwzgórza

→ przysadki mózgowej

→ tarczycy

→ gruczołów przytarczycznych

→ wysepek Langerhansa w trzustce

→ nadnerczy

→ szyszynki

→ jąder i jajników

Homeostaza wewnątrzustrojowa ma miejsce tylko w przypadku braku jakichkolwiek zaburzeń i schorzeń; skutkiem nieprawidłowości jest hipofunkcja (polegająca na tym, że dany organ nie produkuje hormonów lub produkuje zbyt mało) i hiperfunkcja (dany organ produkuje zbyt dużo hormonów) Zaburzenia funkcjonowania gruczołów dokrewnych mogą być wynikiem oddziaływania pewnych czynników uszkadzających zewnętrznych lub mogą stanowić rezultat działania bodźców powstających wewnątrz organizmu.

Są to narządy odpowiedzialne za wydzielanie hormonów, znajdujące się na każdej nerce (tylna części jamy brzusznej); składają się one z części zewnętrznej, którą stanowi kora, oraz wewnętrznej - czyli rdzenia. Zaburzony proces funkcjonowania nadnerczy może być skutkiem albo nadmiaru, lub też braku hormonów, wytwarzanych przez te gruczoły. Choroba kory nadnerczy przy jednoczesnym nadmiernym działaniu hormonów korowo- nadnerczowych, prowadzi do Zespołu Cushinga, która to choroba przejawia się takimi samymi objawami, jak leczenie kortykosteroidami, a więc nadciśnieniem tętniczym, zanikiem mięśni, nadmiernym owłosieniem twarzy (tzw. hirsutyzm), wzrostem stężenia glukozy we krwi i inne. Jedną z chorób, które wywoływane są przez niedobór hormonów nadnerczowych jest choroba Addisona, wywołująca ciemne koloryt skóry. Zaburzenia mogą również dotyczyć rdzenia nadnerczy i związaną z tym produkcją adrenaliny i noradrenaliny, a najczęstszą przyczyną choroby jest tutaj guz chromochłonny, powodujący między innymi podwyższone ciśnienie tętnicze.

  • przysadka

Jest to gruczoł znajdujący się w mózgu (rejon kości klinowej), który bywa nazywany również siodłem tureckim - ze względu na swój kształt; przysadka znajduje się w jamie czaszki na poziomie wysokości jamy nosowej. Również w przypadku przysadki, wyróżnia się dwa rodzaje występujących zaburzeń jej funkcjonowania: a więc procesy uniemożliwiające produkcję hormonów, lub powodujące wytwarzanie ich w nadmiernej ilości (najczęściej są to guzy). Zarówno niedostatek, jak i nadmiar hormonów przysadki powoduje wiele anomalii występujących w różnych narządach oraz układach organizmu (np. tarczyca, nadnercza, jajniki i jądra, zaburzenia wzrostu - karłowatość, gigantyzm itp.). W przypadku schorzeń przysadki, dochodzi do zaburzenia wszystkich jej funkcji, co w efekcie prowadzi do powstawania wielu wad i dysfunkcji.

Organ ten stanowi niewielki obszar w mózgu, zlokalizowany w jego środkowej części między dwoma półkulami mózgowymi, w obrębie jamy czaszki. Poszczególne części podwzgórza nazywane są ze względu na ich funkcje. Ta różnorodność funkcji podwzgórza powoduje, iż każda choroba, uraz lub wada, dotykająca tej części mózgu, wywołuje równocześnie zaburzenia wszystkich funkcji dotyczących snu, apetytu i pragnienia oraz regulacji ciepłoty ciała, pojawić się również mogą problemy z aktywnością seksualną. Występują tutaj również liczne zaburzenia, będące skutkiem niewłaściwego działania hormonów w narządach kontrolowanych przez podwzgórze; a więc w tarczycy, nadnerczach, jajnikach i jądrach (np. brak hormonu, który zatrzymuje wodę w organizmie (antydiuretycznego), powoduje nadmierną utratę wody wraz z moczem, co może prowadzić do odwodnienia organizmu.

Grasica jest gruczołem, więc narządem odpowiedzialnym za wydzielanie określonych substancji; jest ona położona za mostkiem, w obrębie klatki piersiowej. Grasica początkowo rośnie, po czym zanika, w rozwoju organizmu, tak więc największą rolę pełni ona w pierwszym okresie życia, a jej usunięcie nie wiąże się z żadnymi poważnymi konsekwencjami dla dorosłego człowieka. Znaczący jest jednak brak tego organu u noworodka, czego konsekwencją jest brak limfocytów T a w rezultacie - również brak odporności przejawiający się w braku reakcji układu obronnego na jakiekolwiek czynniki zewnętrzne, mogące wywoływać infekcje. Dlatego też odporność dzieci na choroby zakaźne jest tak mała, gdyż ich grasica nie jest w pełni rozwinięta. Grasica rzadko staje się ofiarą nowotworów, które zazwyczaj towarzyszą miastenii, czyli rzadkiej chorobie, wywołującej stopniową stratę sił mięśni, wynikającą z zaburzeń w funkcjonowaniu grasicy.

Jest to narząd głównie odpowiedzialny za regulowanie przemiany materii, rozwój, wzrost i działanie układu nerwowego. Najczęstszymi zaburzeniami w jej funkcjonowaniu są: zapalenie tarczycy oraz niedoczynność i nadczynność tarczycy. Ostre zapalenie tego gruczołu powodowane jest przez zakażenie bakteriami (grupa gronkowców i paciorkowców) a jego objawem jest utworzenie się ropnia w postaci wypełnionego tkanką zbiornika, gdzie trwa proces zapalny. Przewlekłe zapalenie tarczycy (Hashimoto) charakteryzuje się wzrostem i rozlanym powiększeniem gruczołu (najprawdopodobniej pochodzenia genetycznego). Nadczynność tarczycy przejawia się nadmiernym wydzielaniem jej hormonów oraz występowaniem:

  • nerwowości
  • drżenia
  • uczucia ciągłego głodu
  • utraty masy ciała
  • brakiem tolerancji na wyższą temperaturę otoczenia
  • przyspieszonej akcji serca
  • biegunką

Natomiast niedoczynność tarczycy przejawia się niewłaściwym wydzielaniem hormonów tarczycy oraz objawami przeciwstawnymi do tych charakterystycznych dla nadczynności, a więc:

  • apatią
  • biernością
  • suchością skóry
  • zaparciami
  • spowolnieniem przemiany materii

Najczęściej występującymi w naszym społeczeństwie chorobami związanymi z układem hormonalnym są: wole i cukrzyca.

  • wole

Jest to nagłe powiększenie tarczycy, co skutkuje tworzącym się na wysokości krtani - powiększeniem szyi; może ono być prawie niezauważalne lecz również może osiągać bardzo duże rozmiary. Wole najczęściej występuje u kobiet i nie jest ono groźną chorobą - leczone, w niedługim czasie usuwa wszelkie dolegliwości.

Różne odmiany wola mają różne przyczyny powstawania:

→ wole proste - nie ma ono żadnego związku z funkcjonowaniem gruczołu

→ wole endemiczne - jego najczęstszą przyczyną jest dieta uboga w jod

→ wole sporadyczne - jego przyczyny nie są znane

W niektórych przypadkach wole może być spowodowane ciężką chorobą, jak np. zapalenie lub rak tarczycy (stany zapalne tarczycy mogą być przyczyną wola). Pewną szczególną sytuacją jest wole występujące u dojrzewających osób oraz kobiet w ciąży, gdyż w tych okresach zapotrzebowanie na tyroksynę zwiększa się, co może powodować okresowe powiększanie się tarczycy w celu produkcji większych ilości hormonów. Pierwszym obserwowalnym objawem jest pojawiające się poniżej krtani zgrubienie.

Wole zazwyczaj nie przynosi ze sobą większych dolegliwości, jednak zaburzenia funkcji tarczycy wywoływać mogą o chorego drżenie, tycie lub chudnięcie, chrypkę, senność, pocenie się, nadwrażliwość na zmianę temperatury, arytmię serca, czasami dochodzi również do stanów zapalnych oczodołów. O sposobie leczenia wola decydują dokładne badania krwi (określenie stężenia hormonów) oraz badaniu szyi, lecz zasadniczo polega ono na dodawaniu do spożywanych pokarmów pewnej ilości soli jodowanej. W przypadku gdy przyczyną wola są zaburzenia tarczycy lub inna choroba, leczenie jest adekwatne do danego schorzenia.

Niestety, naukowcom do tej pory nie udało się ustalić przyczyn powstawania cukrzycy, której główną cechą jest wysokie poziom cukru we krwi, który następnie przechodzi do moczu, powodując zachwianie równowagi przejawiające się dodatkowym zapotrzebowaniem na wodę a w rezultacie - zwiększonym jej wydalaniem w moczu. Mechanizm ten dodatkowo powoduje zwiększenie pragnienia i wydalania moczu (nadmierne pragnienie jest również przejawem innej, rzadszej odmiany tej choroby, zwanym moczówką prostą).

Stężenie cukru w krwi jest regulowane przede wszystkim przez insulinę, a więc hormon wytwarzany przez trzustkę (dokładniej mówiąc, przez komórki części trzustki, gdzie leżą wysepki Langerhansa). Funkcją insuliny jest transport cukrów, uwalnianych w procesie trawienia pokarmu w jelicie do wątroby i mięśni, gdzie jest ona produkowana (np. w cukrzycy młodzieńczej) lub produkowana jest w ilości niewystarczającej (cukrzyca u dorosłych). Z tego powody, cukrzyca młodzieńcza jest postacią o najcięższych objawach i musi być leczona poprzez przyjmowanie regularnych zastrzyków insuliny, przy czym to lekarz ustala odpowiednie dawki oraz czas między zastrzykami, jak również pokazuje choremu, w jaki sposób należy to robić. Rozwój techniki zaowocował w tej dziedzinie nowoczesnymi rozwiązaniami, jak np. przenośny sprzęt oraz długopisy insulinowe, pozwalające łatwo wstrzyknąć sobie lek z jednoczesną możliwością pomiaru jego stężenia we krwi.

Hiperglikemia (wysokie stężenie cukru we krwi i moczu) i wielomocz (wytwarzanie zwiększonej ilości moczu) - to dwa najistotniejsze objawy cukrzycy. Innymi oznakami mogą być również:

  • uczucie pragnienia i głodu
  • osłabienie
  • stopniowa utrata masy ciała

Wystąpić tutaj mogą charakterystyczne powikłania, takie jak np. zaburzenia widzenia (np. retinopatia cukrzycowa) lub schorzenia tkanki łącznej oraz skóry (zwłaszcza stóp). Do najważniejszych środków ostrożności w przypadku występowania cukrzycy (związanych z odżywianiem) należą:

  • zakaz spożywania napojów alkoholowych
  • wzmożona higiena ciała (by skóra mogła eliminować toksyny)
  • prowadzenie bardzo zdrowego stylu życia

Drugim typem cukrzycy jest hipoglikemia, która polega na zbyt niskim stężeniu cukru we krwi, a która w przypadku niestosowania się do zaleceń lekarza może mieć konsekwencje groźniejsze niż hiperglikemia, powodując następujące stany:

    • obniżenie napięcia mięśni
    • drżenie
    • kołatanie serca
    • zaburzenia wzroku
    • osłabienie
    • utrata świadomości
    • śpiączka
    • a nawet śmierć

W celu uniknięcia wymienionych sytuacji, chorzy na cukrzycę powinni zawsze nosić przy sobie cukier.

Bibliografia:

  • Geissler-Roever A., Hormony, wydanie I, Oficyna Wydawnicza SPAR, Warszawa 1998
  • Sylwanowicz W., Michalik A., Ramotowski W, Anatomia i fizjologia człowieka wydanie I, Państwowy Zakład Wydawnictw Lekarskich, Warszawa 1985
  • Villee Claude A., Biologia wydanie IV, Państwowe Wydawnictwo Rolnicze i Leśne, Warszawa 1997
  • Wiśniewski H., Biologia z higieną i ochroną środowiska. Podręcznik do klasy III Liceum Ogólnokształcącego, wydanie II, Wydawnictwo AGMEN, Warszawa 1995