W przypadku nie podjętej, źle wykonanej lub zbyt późno przeprowadzonej akcji ratowniczej, może dojść do śmierci. Śmierć jest to kompleks objawów prowadzących do zmiany stanu życia w stan martwoty. Wyróżniamy kilka typów śmierci:

- śmierć kliniczną,

- śmierć mózgową,

- śmierć biologiczną.

Reanimacja ma na celu przywrócenie funkcji układu krążenia, oddechowego oraz przywrócenie świadomości. Jest to ogół czynności ratowniczych, których celem jest pełne odzyskanie świadomości przez osobę reanimowaną. Resuscytacja natomiast ma na celu przywrócenie funkcji przynajmniej samego układu krążenia.

Śmierć kliniczna jest to zespół objawów będący następstwem zatrzymania krążenia i oddychania. W organizmie dochodzi do szeregu zmian czynnościowych spowodowanych niedotlenowaniem i w zależności od czasu jego trwania, do pewnego momentu stan ten jest jeszcze możliwy do odwrócenia. Momentem krytycznym są trwałe zmiany w czynnościach, prowadzące do śmierci biologicznej, która jest nieodwracalna. Niedotlenowanie prowadzi do ustania czynności poszczególnych komórek, począwszy od komórek nerwowych w korze mózgowej. Ich nieodwracalne zmiany, czyli martwica, następują po upływie około trzech do pięciu minut od momentu zatrzymania krążenia w warunkach, gdy ciało ma prawidłową temperaturę. W przypadku hipotermii, czyli niższej temperatury ciała na przykład wskutek wyziębienia organizmu, postęp nieodwracalnych zmian jest znacznie wolniejszy. Śmierć kliniczną możemy rozpoznać, gdy dana osoba:

- straci kontakt z otoczeniem,

- nie można wykazać czynności oddechowych,

- nie można wykazać czynności serca,

- źrenice są szerokie i nie reagujące na światło,

- skóra zmienia zabarwienie na kolor siny lub znacznie blednie,

- napięcie mięśniowe całkowicie zanika.

Przed wejściem w stan śmierci klinicznej można zauważyć zmiany częstości akcji serca (zmiany tętna), oraz zaburzenia rytmu jego pracy, a mianowicie:

- wzrost częstości akcji serca powyżej 120 uderzeń na minutę - tachykardia,

- wzrost częstości akcji serca powyżej 120 uderzeń na minutę oraz niemiarowość jego pracy - tachyarytmia,

- spadek częstości akcji serca poniżej 60 uderzeń na minutę - bradykardia,

- spadek częstości akcji serca poniżej 60 uderzeń na minutę oraz niemiarowość jego pracy - bradyarytmia.

Zaburzenia te mogą również występować u pozornie zdrowych osób, po nieprawidłowym zażyciu niektórych leków i ich następstwem nie musi być śmierć. Zaburzenia te można zmierzyć opuszkami palców na tętnicy szyjnej lub udowej.

W przypadku wejścia osoby w stan śmierci klinicznej należy natychmiast rozpocząć czynności ratownicze w następującej kolejności:

- najpierw należy udrożnić drogi oddechowe,

- następnie należy rozpocząć sztuczne oddychanie metodą "usta - usta", co zapewni wentylację płuc,

- w przypadku zatrzymania krążenia należy rozpocząć masaż pośredni serca,

- kolejnym krokiem jest ewentualne podanie środków farmakologicznych.

Istnieje kilka sytuacji w przypadku, których można nie podejmować czynności reanimacyjnych, reanimacyjnych mianowicie: dana osoba ma chorobę nowotworową, to znaczy jest w jej ostatnim stadium i wiemy, że nie można w żaden sposób jej wyleczyć. Po drugie, jeżeli czas od momentu wejścia w stan śmierci klinicznej, przekroczył pięć minut i po trzecie, jeżeli jest taka wola osoby umierającej. Musi być ona wyrażona na piśmie, przekazana przez bliskich lub wyrażona na widocznym łańcuszku albo bransoletce.

Stan śmierci klinicznej prowadzi do stopniowego zaniku czynności życiowych, począwszy od tych podstawowych - zatrzymanie krążenia, ustanie oddychania, wygaśnięcie funkcji ośrodkowego układu nerwowego. Przez pierwsze trzy do pięciu minut, stan ten można całkowicie odwrócić i osoba może powrócić do życia i zdrowia. Związane jest to z nie jednoczesnym obumieraniem komórek, tkanek i narządów organizmu. Śmierć jest dynamicznie postępującym stanem rozłożonym w czasie i obejmującym najpierw te komórki, tkanki, narządy i układy organizmu, które są najbardziej wyspecjalizowane i przemiany metaboliczne w nich zachodzą w największym stopniu. Jednocześnie pod względem rozwoju filogenetycznego są to układy najmłodsze. W zależności od stopnia metabolizmu tlenowego, a co za tym idzie, stopnia przemian metabolicznych, tkanki możemy podzielić na dwa typy:

- tkanki o metabolizmie tlenowym będącym na niskim poziomie, na przykład: tkanka kostna, chrzęstna, rogówka, skóra,

- tkanki o metabolizmie tlenowym będącym na wysokim poziomie, na przykład: wątroba, nerki, serce oraz układ nerwowy. Tkanki tych narządów zużywają znaczne ilości tlenu w jednostce czasu w porównaniu do innych tkanek.

Jednocześnie możemy podzielić narządy czy układy w zależności od tolerancji niedotlenowania wskutek braku perfuzji. Na przykład wątroba i nerki mogą wytrzymać nawet godzinę bez prawidłowej perfuzji, a rdzeń przedłużony tylko 20 - 30 minut.

Od sprawności czynności ratowniczych i w zależność od czasu ich trwania, efektywność reanimacji jest różna. Po około dwóch minutach od momentu wystąpienia objawów śmierci klinicznej możliwe jest ich całkowite odwrócenie i uzyskanie pełnej reanimacji z następowym powrotem świadomości. Niestety po około siedmiu minutach nie jest już możliwe uzyskanie pełnej reanimacji a tylko tak zwaną wyższą resuscytację, to znaczy powrócą czynności większości układów z samodzielnym oddechem włącznie, ale nie możliwe jest już ponowne uzyskanie pełnych funkcji kory mózgowej. Jest to związane z martwicą komórek nerwowych w jej obrębie. Pozostała część mózgu może wykazywać w miarę prawidłowe czynności, dzięki czemu możliwe będzie samodzielne oddychanie i wiele odruchów. Dochodzi wtedy do wykształcenia tak zwanego zespołu apalitycznego. Po ponad dwudziestu minutach, możliwa do uzyskania jest tylko resuscytacja niższego stopnia. W takim przypadku osoba nie odzyskuje własnego oddechu, przez co musi być sztucznie wentylowana. Jest to związane z obumarciem komórek całego mózgu, czyli dochodzi do stanu odmóżdżenia. W takim stanie osoba wykazuje w miarę prawidłowe czynności wielu narządów i układów wraz z prawidłową wydolnością krążenia, ale bezdechu nie da się odwrócić gdyż zniszczeniu uległa opuszka mózgowa. Osoba taka nie wykazuje wielu odruchów, w tym odruchu połykania, kaszlu czy wymiotnego. W miarę czasu, niezbędne jest prowadzenie coraz to bardziej skomplikowanej farmakoterapii, a ewentualne odłączenie takiej osoby od respiratora skutkuje śmiercią. Dlatego też, szybkość podjęcia odpowiedniej akcji ratowniczej decyduje nie tylko o przeżyciu, ale również o stanie danej osoby.

Do głównych celów reanimacji, można zaliczyć:

- uzyskanie pełnego powrotu do zdrowia po odwróceniu umierania,

- zahamowanie umierania,

- odzyskanie funkcji układów podstawowych,

- doraźne zastąpienie czynności układów podstawowych,

- doprowadzenie do powrotu świadomości.

Proces umierania zaczyna się od:

- zatrzymania oddychania, a pierwotnie jest to następstwem bezdechu. Skutkuje to zatrzymaniem krążenia po kilku minutach i ustaniem funkcji układu nerwowego po kilkudziesięciu sekundach,

- pierwotnego zatrzymania krążenia wskutek niewydolności przedsionkowo - komorowej. Prowadzi to do zatrzymania funkcji układu nerwowego włącznie z zatrzymaniem oddychania,

- pierwotnego zatrzymania czynności ośrodkowego układu nerwowego, co skutkuje zatrzymaniem oddechu i krążenia krwi.

Każdy z tych mechanizmów prowadzi do śmierci, jednakże w przypadku pierwotnego zatrzymania oddychania lub krążenia po wkroczeniu czynności reanimacyjnych, rokowanie jest korzystne. Gdy jednak dochodzi do zatrzymania oddychania i krążenia wskutek zatrzymania funkcji ośrodkowego układu nerwowego to rokowanie jest niekorzystne i nie uzyskuje się efektu reanimacji.

Efektywność prowadzonej reanimacji zależy między innymi od:

1. Ogólnego stanu zdrowia osoby przed wystąpieniem epizodu prowadzącego do śmierci klinicznej.

2. Fizjologicznych uwarunkowań, to znaczy sprawności układu krążenia i oddechowego w razie ewentualnego wejścia w stan śmierci klinicznej. Ma tu znaczenie przede wszystkim drożność naczyń w obrębie serca, płuc i mózgu. Występowanie zakrzepicy żył, miażdżycy naczyń lub innych podobnych schorzeń prowadzących do zaburzeń laminarności przepływu w obrębie tych narządów może w znacznym stopniu obniżyć efektywność reanimacji włącznie z jej niepowodzeniem. Wystąpienie zatoru w obrębie:

- krążenia płucnego skutkuje niemożnością prowadzenia sztucznej wentylacji,

- krążenia wieńcowego skutkuje niemożnością podjęcia samodzielnych skurczów przez serce,

- krążenia mózgowego skutkuje niemożnością podjęcia czynności przez układ nerwowy.

3. Czasu podęcia reanimacji po wejściu w stan śmierci klinicznej. Jak wcześniej było nadmienione, czas ma decydujące znaczenie w efektywności reanimacji.

4. Wyszkolenia osoby prowadzącej reanimacje, to znaczy ma tu znaczenie znajomość technik jej prowadzenia. Jeżeli chodzi o masaż serca to prowadzi się go w następujący sposób: dłonie skrzyżowane, położone na jedne trzeciej wysokości mostka. Stosunek ucisku na mostek do wdechów powietrza metodą "usta - usta" w przypadku samodzielnej reanimacji to 30 ucisków na 2 wdechy. Ważne jest zatrzymanie ewentualnego krwotoku, gdyż może on doprowadzić do wstrząsu hipowolemicznego z następową niewydolnością wielonarządową.

Długotrwały masaż serca może doprowadzić do uszkodzenia serca w postaci przerwania włókien mięśniowych serca, rozerwania mięśni brodawkowatych, wybroczyn krwawych. Zmiany te następują w trakcie długotrwałego masażu i mogą skutkować niemożnością podjęcia samodzielnej akcji przez takie uszkodzone serce.

Śmierć mózgowa następuje w przypadku zbyt późno podjętej akcji reanimacyjnej. Śmierć mózgu jest nieodwracalna. Osoba taka nie wykazuje samodzielnego oddechu oraz wielu odruchów, w tym odruchu połykania, kaszlu czy wymiotnego i może być utrzymana przy życiu tylko przez sztuczne oddychanie. Dalsze życie jest niemożliwe, dlatego po odłączeniu respiratora dochodzi do śmierci. Stan taki pozwala na pobranie narządów do transplantacji, jeżeli tylko wyrażona została taka wola. Aby jednak orzec śmierć pnia mózgu należy ją jednoznacznie potwierdzić w gronie: neurolog lub neurochirurg, anestezjolog, lekarz sądowy. Do jej potwierdzenia niezbędne jest dokonanie ogólnych potwierdzeń:

- śpiączki chorego,

- sztucznej wentylacji,

- uszkodzenia struktury mózgu, które jest nieodwracalne,

- rozpoznania przyczyny śpiączki,

Oraz dokonanie wykluczeń:

- zatrucia środkami farmakologicznymi,

- hipotermii z przyczyn zewnętrznych,

- zaburzeń hormonalnych i metabolicznych,

- obecności drgawek oraz prężeń,

- wieku poniżej siedmiu dni.

Kolejnym etapem prowadzącym do rozpoznania śmierci mózgowej jest badanie obecności odruchów takiej osoby. Bada się:

- reakcję źrenic na światło,

- odruch rogówkowy,

- reakcję odruchową na ból,

- obecność odruchu wymiotnego i kaszlowego,

- obecność odruchów oczno - mózgowych,

- obecność bezdechu.

Jeżeli chory wykazuje brak odruchów, brak oddechu a leczenie nie przynosi żadnych efektów, to komisja może orzec zgon takiej osoby.

Śmierć biologiczna jest to zespół zmian prowadzących do nieodwracalnego ustania procesów metabolicznych kolejno we wszystkich komórkach organizmu. Śmierć biologiczną można podzielić na:

- naturalną śmierć ze starości. Jest skutkiem fizjologicznej inwolucji starczej, dlatego też wyraźna agonia może nie występować. Trudno określić wiek, w którym można się spodziewać naturalnej śmierci. Naukowcy wyliczyli, że w sprzyjających warunkach człowiek może żyć maksymalnie 132 lata. Wraz z wiekiem wzrasta zapadalność na różnego rodzaju choroby, dlatego też śmierć naturalna znacznie rzadziej następuje niż śmierć z przyczyn chorobowych lub śmierć gwałtowna,

- śmieć z przyczyn chorobowych może być nagła. Taka śmieć następuje u pozornie zdrowych ludzi, u których objawy jakiejkolwiek choroby nie występują. Może również dojść do śmierci powolnej, która często jest poprzedzona długo trwającą, wyraźną agonią,

- śmierć gwałtowna, do której najczęściej dochodzi w skutek działania czynników zewnętrznych często mechanicznych, może być nagła, nie poprzedzona agonią lub gwałtowna powolna z wyraźną agonią.

Objawy charakterystyczne dla śmierci biologicznej to między innymi: zmiana zabarwienia skóry - pierwotnie blada, znaczne oziębienie ciała, stężenie pośmiertne, plamy opadowe, wysychanie, zmętnienie rogówki oraz najpóźniej występujące gnicie zwłok. Alternatywnie do gnicia może wystąpić przemiana tłuszczowo - woskowa lub w odpowiednich warunkach - strupieszczenia.

Utrata przytomności jest stanem charakteryzującym się brakiem reakcji na bodźce zewnętrzne i obniżoną lub zniesioną reakcją na bodźce wewnętrzne. Możemy ją podzielić na:

- utratę przytomności z odruchami obronnymi zachowanymi,

- utratę przytomności z odruchami obronnymi zniesionymi,

- utratę przytomności z zaburzoną wentylacją.

Kliniczny podział stanów przebiegający z utratą przytomności:

1. Omdlenie jest nagłą utratą przytomności pojawiającej się wskutek niedotlenienia mózgu, ale charakteryzuje się zachowaniem w miarę prawidłowej czynności układu krążenia. Niedotlenienie mózgu jest skutkiem jego niedokrwienia, którego przyczyny mogą być:

-kardiogenne,

- neurogenne,

- inne.

Najczęstszymi przyczynami zaburzeń krążenia są: stres, emocje, przemęczenie, zakażenia, niedożywienie, spadek ciśnienia parcjalnego tlenu w atmosferze, anemie, krytyczne okresy życia jak dojrzewanie, ciąża, przekwitanie, duży wysiłek fizyczny, bardzo silny ból (kolka nerkowa, zabiegi), szok psychiczny, choroby układu sercowo - naczyniowego, hipoksja, hipoglikemia, hipokaliemia, leki, upośledzenie ukrwienia mózgu. Omdlenie może być poprzedzone szeregiem objawów tak zwanych prodromalnych. Można do nich zaliczyć: zmiana koloru skóry (zblednięcie), głębokie westchnienia, nagła potliwość, ślinotok, zawrót w głowie, przyśpieszenie oddychania, mroczki przed oczami, spadek napięcia mięśni. Natomiast samo omdlenie charakteryzuje się:

- nagłą, znaczną bladością twarzy,

- spadkiem ciśnienia krwi poniżej 80/40 mm Hg,

- spadkiem tętna poniżej 35 uderzeń na minutę,

- obniżeniem napięcia mięśniowego,

- zmianą szerokości źrenic,

- spłyceniem oddechu,

- niedługim czasem trwania.

Patomechanizm omdlenia, związany jest z brakiem wyrównania wazodepresji i kardiodepresji, to znaczy po rozszerzeniu łożyska naczyniowego nie dochodzi do fizjologicznego, przeciwdziałającego temu skurczu naczyń i wzrostu częstości skurczów serca, lecz do patologicznego ich rozkurczu, co skutkuje spadkiem ciśnienia. Główną rolę odgrywa tu atonia, czyli niemoc, układu współczulnego.

W przypadku omdlenia, pomoc powinna rozpocząć się od ogólnej oceny stanu danej osoby ze zwróceniem szczególnej uwagi na obecność ewentualnego krwotoku. Osobę należy albo położyć i wtedy odgiąć jej głowę do góry i w bok, albo w pozycji siedzącej ułożyć jej rękę w okolicach przepony, a drugą na kark i następnie robimy głębokie skłony. Następnie powinno się rozluźnić odzież i zwilżyć twarz oraz szyję wodą, a kończyny dolne unieść powyżej poziomu ciała. Bezwzględnie należy zapewnić dobry dostęp świeżego powietrza, a po odzyskaniu świadomości przez chorego, należy go stopniowo doprowadzać do pionu.

2. Śpiączka (coma) charakteryzuje się brakiem odpowiedzi na jakiekolwiek bodźce z jednoczesnym wypadnięciem reakcji odruchowych. Jest to stan bezpośrednio zagrażający nie tylko zdrowiu, ale również życiu. Wiele chorób objawia się w postaci śpiączki, na przykład: urazy głowy, wylewy, hipoglikemia, zespół mocznicowy, posocznica, bakteriemia, znaczne zaburzenie funkcji wątroby, zatrucia, może poprzedzać agonię u ludzi przewlekle chorych.

3. Przymglenie świadomości charakteryzuje się spowolnieniem funkcji psychicznych z osłabieniem reakcji na bodźce, sennością, zamroczeniem. Chory traci orientację czasoprzestrzenną i nie rozpoznaje osób.

4. Epilepsja jest zespołem charakteryzującym się nawracającymi napadami drgawkowymi (padaczkowymi), które są skutkiem uszkodzenia neuronów w obrębie mózgu i następowymi, gwałtownymi ich wyładowaniami. W epilepsji objawy zaburzenia funkcji mózgu mogą być przemijające lub stałe a ich intensywność zależy od umiejscowienia i szybkości rozchodzenia pierwotnego, zaburzonego wyładowania. Napady takie są nagłe i przebiegają z zaburzeniami świadomości, ruchu, czucia. Takie napady mogą się nakładać na siebie. Sam stan padaczkowy charakteryzuje się ciągłą aktywnością napadową, która trwa powyżej trzydziestu minut. Klinicznie padaczkę można podzielić na padaczkę o znanej bądź nie znanej etiologii. Występuje szereg czynników predysponujących do wystąpienia napadu, i można tu zaliczyć między innymi: alkoholizm, leki, hipertermię, brak snu, intensywne bodźce świetlne lub czuciowe. W przypadku wystąpienia napadu padaczkowego pierwszą pomoc powinno się rozpocząć od udrożnienia dróg oddechowych i odchylenia głowy w tył i bok. Następnie należy włożyć pomiędzy zęby chorego jakiś twardy przedmiot, który zapobiegnie przygryzieniu języka i jednocześnie nie utrudni oddychania. Chorego należy następnie zabezpieczyć przed możliwością wystąpienia dodatkowych urazów, ale nie wolno krępować ruchów.

5. Uraz głowy, - jeżeli taki podejrzewamy to należy sprawdzić czy pojawiła się krew w okolicy nosa lub uszu, gdyż może to świadczyć o złamaniu podstawy czaszki.

6. Kwasica ketonowa - występuje najczęściej u chorych na cukrzycę pierwszego typu i objawia się przede wszystkim:

- głębokim, przyspieszonym oddechem z zapachem acetonu, tak zwanym oddechem Kussmaula,

- osłabieniem, sennością, bólem głowy, brzucha,

- nudnościami, wymiotami,

- odwodnieniem, co skutkuje pragnieniem, suchością błon śluzowych,

- zaburzeniami świadomości,

- spadkiem napięcia mięśniowego i odruchów nerwowych.

W przypadku rozpoznania kwasicy ketonowej chorego należy natychmiast poddać intensywnej terapii medycznej. Do tego momentu należy ułożyć chorego na boku.

7. Hipoglikemiczna śpiączka cukrzycowa jest najczęściej skutkiem błędu w iniekcji insuliny, jej nieodpowiednim dawkowaniem lub nie zjedzenia posiłku. Objawy to:

- uczucie nagłego głodu, osłabienie,

- bladość, potliwość, niepokój,

- zaburzenia zachowania, uwagi,

- nudności, wymioty, bóle brzucha

- drgawki, brak napięcia gałek ocznych.

Jeżeli rozpoznamy utratę przytomności to należy:

- najpierw ocenić wentylację i rozpocząć od udrożnienia dróg oddechowych. Jeżeli osoba nie oddycha należy rozpocząć sztuczną wentylację metodą "usta - usta". Jeżeli natomiast osoba wykazuje oddech, ale z jednoczesnym chrapaniem to może to świadczyć o niedrożności dróg oddechowych. Niedrożność może być spowodowana przez wymiociny, nadmiar śliny lub ciało obce. Wtedy najpierw trzeba usunąć przeszkodę. Jeżeli jednak przeszkoda znajduje się poniżej strun głosowych to trzeba wezwać pogotowie. Niedrożność może być też spowodowana opadnięciem języka na tylną ścianę gardła. Odginamy wtedy głowę do tyłu, co spowoduje napięcie mięśni szyi i podniesie nasadę języka. Także przy rozpoznaniu hipowentylacji, czyli płytkich i rzadkich oddechów należy wtłoczyć powietrze do płuc chorego. Następnie układamy chorego w pozycji bocznej, która zabezpiecza drożność dróg oddechowych, ułatwia odpływ jakiejkolwiek wydzieliny przez jamę ustną oraz zapewnia stabilność położenia danej osoby.

- następnie oceniamy wydolność krążenia poprzez sprawdzenie tętna na tętnicy szyjnej bądź udowej, ciśnienia oraz barwy skóry. Sprawdzając te parametry możemy rozpoznać krwotok wewnętrzny, który objawia się między innymi: przyspieszeniem tętna, spadkiem ciśnienia i napięcia mięśniowego oraz zimną, lepką skórą. Natychmiast należy zawiadomić pogotowie a choremu podnieść wszystkie kończyny powyżej linii ciała. Same zmiany ciśnienia mogą być spowodowane lekami.

- kolejnym etapem jest ocena stanu neurologicznego. Możemy jej dokonać przez sprawdzenie odruchów. Możemy rozpocząć od oceny stopnia nieprzytomności, co sprawdzimy badając odruch rzęsowy przez trącenie kilkukrotne rzęs kolejno na obu gałkach, brak odruchów świadczy o głębokiej nieprzytomności. Możemy to również sprawdzić badając reakcję na ból przez ucisk skóry na klatce piersiowej i sprawdzenie grymasu twarzy. Bez względu na stopień nieprzytomności należy zabezpieczyć daną osobę przed utratą ciepła, najlepiej okrywając ją czymś.

Złamania kości są skutkiem urazów lub patologicznych zmian w strukturze tkanki kostnej. Można wyróżnić trzy typy złamań:

- otwarte, które charakteryzują się przerwaniem ciągłości tkanek miękkich i skóry,

- zamknięte, które charakteryzują się brakiem przerwania ciągłości tkanek miękkich i skóry w okolicach złamania,

- śródstawowe, które charakteryzują się powstaniem szpary złamania sięgającego do jamy stawowej.

Najczęściej u sportowców i tancerzy, można rozpoznać złamania ze zmęczenia. Dotyczą one głównie nasad kości długich kończyn dolnych i są spowodowane działaniem niewielkich, ale powtarzających się sił. U dzieci natomiast złamania mają często formę wygięć i uwypukleń. Spowodowane jest to występowaniem grubej i elastycznej okostnej. Ponadto zapobiega ona wzajemnemu przemieszczaniu się kości. Takie złamanie bywa opisywane jako podobne do złamania zielonej gałązki. Złamanie kości w obrębie nasady u dzieci może skutkować jej nieprawidłowym rozwojem. Pęknięcie kości natomiast, jest to typ złamania, w którym występuje charakterystyczne pęknięcie przebiegające przez część lub całą kość. Częściej u dorosłych niż dzieci dochodzi do złamań z przemieszczeniem odłamków lub całych kości względem siebie. Zarówno takie przemieszczenie, jak tez złamanie otwarte może uszkodzić szereg okolicznych struktur, a przede wszystkim dochodzi do uszkodzenia pobliskich naczyń i nerwów. W przypadku ludzi w podeszłym wieku złamania często dotyczą: szyjki kości udowej, trzonów kręgów oraz dolnej nasady kości promieniowej. Złamanie kompresyjne trzonu kręgu może skutkować przerwaniem ciągłości rdzenia kręgowego, co powoduje porażenie czuciowo - ruchowe najczęściej poniżej pasa.

Rozpoczęcie udzielania pierwszej pomocy powinno być poprzedzone rozpoznaniem złamania, które cechuje się przede wszystkim: silnym, natychmiastowym bólem nasilającym się podczas prób poruszania złamaną kończyną, co skutkuje ograniczeniem funkcji przez tą kończynę, pojawiającym się w niedługim czasie po urazie obrzęku oraz patologicznych ruchów na skutek przemieszczania się odłamków.

Pomoc powinna zacząć się od unieruchomienia złamanej kończyny. Niedopuszczalne jest wykonywanie jakichkolwiek ruchów uszkodzoną kończyną oraz zmiany środków unieruchamiających na inne, również doraźne. Ważne jest unieruchomienie przed poruszeniem poszkodowanego i następne uniesienie złamanej kończyny powyżej linii ciała. Powoduje to spadek szybkości narastania obrzęku. W celu obniżenia bólu, można podać doustny środek przeciwbólowy. Samo unieruchomienie ma na celu zapobiec wzajemnemu przemieszczani się kości, co jest źródłem bólu oraz może doprowadzić do niebezpiecznych powikłań. Podczas unieruchamiania nie wolno zmieniać patologicznego ułożenia kości. W przypadku złamań otwartych, ranę nakrywamy czystą gazą lub chusteczką a od drugiej strony podkładamy wałek. Do unieruchomienia możemy użyć jakiegokolwiek podręcznego materiału nadającego się do tego. W przypadku złamań kości kończyn górnych możliwy jest transport takiej osoby bez wzywania pogotowia, ale po unieruchomieniu. Osoba ze złamaniem kości w obrębie kończyn dolnych musi być transportowana karetką.

Krwotok, inaczej wynaczynienie krwi, oznacza wydostanie się krwi na zewnątrz systemu sercowo-naczyniowego. Krwotoki można podzielić na: sercowe, aortalne, tętnicze, włośniczkowe i żylne. Klinicznie krwotok może wystąpić ostro albo może trwać długo, czyli przewlekle. Może to też być krwotok nawrotowy z nawracającymi epizodami krwawienia.

Krwotoki można również podzielić na zewnętrzne i wewnętrzne. Podczas krwotoku zewnętrznego krew wypływa poza obręb naszego ciała, co może prowadzić do wykrwawienia i śmierci albo znacznej redukcji objętości krwi (hipowolemia). Podczas krwotoku wewnętrznego krew może wypełniać naturalne jamy ciała, albo tworzyć krwiak, który po niewielkim urazie widoczny jest jako siniak na skórze i nie niesie ze sobą większego niebezpieczeństwa. Ale niewielki nawet krwiak umiejscowiony w pniu mózgu może doprowadzić szybko do śmierci. Następstwa krwotoku zależą, więc od:

- rodzaju naczynia, z którego wypływa krew,

- charakteru krwotoku,

- szybkości upływu krwi,

- miejsca gzie krew odpływa,

Krwotoki tętnicze są znacznie niebezpieczniejsze, w dodatku, jeżeli jest to krwotok wewnętrzny. Zdrowa, młoda osoba zniesie masywny krwotok znacznie lepiej niż przewlekle chora starsza osoba. Także pojedynczy krwotok ma mniejsze konsekwencje niż powtarzające się krwotoki. Ostry masywny krwotok winien być traktowany jako bezpośrednie zagrożenie nie tylko dla zdrowia, ale też dla życia. Większość dorosłych ludzi może utracić bez większej szkody 500 ml krwi, bo tyle właśnie pobiera się rutynowo od dawców krwi. Utrata 1000 do 1500 ml krwi, może jednak doprowadzić do ciężkiego wstrząsu hipowolemicznego, a utrata powyżej 1500 ml krwi zazwyczaj doprowadza do śmierci. Do głównych cech wstrząsu hipowolemicznego należą:

- spadek ciśnienia poniżej 60 mm Hg,

- wzrost tętna powyżej 130 uderzeń na minutę,

- senność, splątanie,

- dreszcze, hiperwentylacja.

Pierwsza pomoc powinna rozpocząć się od położenia chorego i uniesienia krwawiącej kończyny powyżej serca. Należy jak najszybciej założyć opaskę uciskową na tętnicę doprowadzającą krew w miejscu jej pojedynczego przebiegu (przed rozgałęzieniem). W przypadku krwotoku z kończyny dolnej opaskę uciskową zakładamy na tętnicę udową, a w przypadku kończyny górnej na ramię. Jeżeli doszło do amputacji kończyny wskutek urazu to ucisk stosujemy możliwie jak najbliżej rany. Na ranę nie należy kłaść waty czy ligniny. Bez względu na rodzaj krwotoku chorego należy jak najszybciej przetransportować do szpitala. Natomiast w przypadku krwotoku z nosa postępowanie przy udzielaniu pierwszej pomocy różni się. Zaczynamy od uspokojenia chorego, któremu następnie dociskamy płatek nosa i układamy chorego w siedzącej pozycji z jednoczesnym pochyleniem jego głowy w przód. Możemy zastosować okład z lodu w okolice czoła i karku. Niedopuszczalne jest natomiast odchylanie głowy w tył, gdyż może to doprowadzić do zachłyśnięcia się krwią. Następnie można zastosować tamponadę przez włożenie bandażu do nosa.

Oparzenie może być spowodowane: wysoką temperaturą, środkami chemicznymi, prądem, promieniowaniem jonizującym. Oparzenie jest to szereg zmian patologicznych wskutek działania czynnika parzącego.

1. Oparzenia termiczne skóry stanowią najczęstszą postać miejscowej hipertermii. Dla danej temperatury stopień nasilenia zmian tkankowych zależy przede wszystkim od czasu działania czynnika parzącego. Im wyższa jest temperatura, tym krótszego czasu potrzeba dla wywołania martwicy tkanki. Następstwa oparzeń zależą w znacznym stopniu od:

- rozmiarów oparzonej powierzchni ciała,

- głębokości oparzeń

- ewentualnej obecności zmian związanych z wdychaniem toksycznych dymów,

- i w sposób oczywisty od kompetentnego leczenia.

Wyróżniamy trzy stopnie oparzeń. W pierwszym stopniu pojawia się rumień bez zmian w naskórku. W skórze można zauważyć rozszerzenie naczyń krwionośnych i niewielki obrzęk spowodowany zwiększoną przepuszczalnością śródbłonków naczyń. Zmianom tym (zwykle występującym po średnio intensywnym "opalaniu") towarzyszy pieczenie i ból. W drugim stopniu stwierdzamy martwicę naskórka. Tworzą się pęcherze wypełnione surowiczym płynem, oddzielające zniszczony naskórek od skóry właściwej, w której widoczne jest przekrwienie i obrzęk. W oparzeniu trzeciego stopnia naskórek oraz skóra wraz z przydankami skórnymi ulegają martwicy skrzepowej, która makroskopowo ma kolor białawy. Wskutek zniszczenia zakończeń nerwowych tkanki martwicze są pozbawione czucia. W tkankach otaczających pojawia się wysięk i odczyn zapalny. Ciężkość oparzenia zależy od jego stopnia i zajętej powierzchni. Jeżeli oparzenie przekracza 10% powierzchni ciała to można to uznać za oparzenie rozległe. Ciężkie oparzenie jest równoznaczne z wystąpieniem choroby oparzeniowej, czyli całości zmian patologicznych we wszystkich narządach w wyniku działania czynnika parzącego. Choroba przebiega w pewnych etapach, to znaczy:

- zadziałanie czynnika i rozwój urazu,

- możliwość wystąpienia powikłań takich jak: wstrząs oparzeniowy, porażenie motoryki jelit, wstrząs septyczny, odoskrzelowe zapalenie płuc i wiele innych,

- okres wzmożonego ogólnoustrojowego katabolizmu,

- procesy anaboliczne i naprawcze.

Pierwsza pomoc powinna się rozpocząć od zdjęcia odzieży i biżuterii. Następnie poparzone miejsce należy zanurzyć w wodzie na kilka minut, a potem zastosować okłady z lodu. Pęcherzy nie wolno przekłuwać, tylko zakryć jałowym opatrunkiem. Nie wolno również przemywać zranionego miejsca alkoholem.

Inne jest postępowanie w przypadku zapalenia się odzieży. Jak najszybciej należy przewrócić taką osobę i jednocześnie owinąć jakimś grubszym materiałem aby wygasić ogień. Jeżeli to się uda to poszkodowana osoba powinna leżeć, aby uniknąć wdychania toksycznego i gorącego dymu. Mogłoby to spowodować oparzenie dróg oddechowych. Ranna osoba powinna mieć zapewniony spokój. Nie należy z niej zdejmować materiału użytego do gaszenia, ponieważ pozwala on zapobiec utracie ciepła. Z drugiej strony często dochodzi do przetopienia takiego materiału do skóry i jego zaciągnięcie odsłoniłoby rany narażając rannego na ból i zakażenie. Wystąpienie trudności w oddychaniu bądź zaburzeń oddychania może świadczyć o zaistniałych oparzeniach dróg oddechowych. Wtedy niezbędne może okazać się podanie tlenu lub nawet intubacja.

2. Występowanie i jakość zmian wywołanych przepływem prądu elektrycznego przez organizm zależy od rodzaju, drogi i czasu przepływu prądu oraz jego ilości (zależnej od napięcia i oporności tkanek). Przepływ prądu może nie wywołać żądnych zmian, a może spowodować nawet śmierć, gdy przepływa przez pień mózgu powodując wyłączenie czynności ośrodka oddechowego, lub przez serce powodując ostrą niewydolność krążenia spowodowana migotaniem komór. Prąd może spowodować oparzenia w tkankach, przez które przepływa. Ilość wytworzonego ciepła podczas jego przepływu zależy od oporności tkanek, która jest tym większa im mniej tkanka zawiera wody (na przykład sucha i zrogowaciała skóra może mieć oporność kilku tysięcy omów, skutkując tym, że prąd elektryczny spowoduje jedynie jej oparzenie). Ilość wytwarzanego ciepła wzrasta też ze wzrostem napięcia prądu, to znaczy prąd o niskim napięciu może spowodować krwotoki lub zawały (wytworzone ciepło wywołuje pękanie lub martwicę naczyń krwionośnych). Porażenie piorunem powoduje nieregularne, rozgałęziające się oparzenia skóry. W narządach wewnętrznych wytworzone ciepło może prowadzić do pęknięcia wątroby, śledziony, nerek lub złamań kości.

W ramach pierwszej pomocy należy najpierw odłączyć daną osobę od źródła prądu. Zwykle po porażeniu prądem dochodzi do zatrzymania oddychania wskutek porażenia mięśni oddechowych. Należy rozpocząć sztuczną wentylację metodą "usta - usta", aby nie dopuścić do zatrzymania krążenia. Jeżeli jednak dojdzie do ustania akcji serca, co przejawi się zanikiem tętna, należy niezwłocznie rozpocząć masaż serca. Często serce nie podejmuje akcji gdyż dochodzi do migotania komór i wtedy niezbędne jest użycie defibrylatora. Samo porażenie prądem najczęściej objawia się utratą przytomności, tak, więc postępujemy wtedy jak podczas udzielania pomocy przy omdleniu.

4. Promieniowaniem jonizującym nazywamy promieniowanie, którego energia pozwala na zjonizowanie atomów lub cząsteczek. Promieniowanie jonizujące może występować pod postacią fal elektromagnetycznych lub w postaci promieniowania korpuskularnego. Promieniowanie jonizujące, niezależnie, w jakiej postaci występuje, wywołuje przemieszczenie elektronów w atomach lub cząsteczkach, które spotyka na swej drodze. Bardzo duże dawki promieniowania uszkadzają transkrypcję DNA lub inne ważne dla życia komórki cząsteczki, prowadząc do zaburzeń procesów metabolicznych w komórkach, do zmian wstecznych i do śmierci komórki.

Objawy kliniczne zależą od tego czy napromienianiu uległ cały organizm czy tylko cześć ciała. W tym ostatnim przypadku, związanym najczęściej z napromienianiem terapeutycznym, większość zmian tkankowych ograniczona jest do obszaru napromienianego (efekt bezpośredni), chociaż mogą też pojawić się zaburzenia ogólne lub układowe (efekt pośredni). Pod wpływem promieniowania jonizującego występują zmiany nie nowotworowe i nowotworowe. Napromienianie całego ciała zawiązane jest z zagrożeniem życia. Występuje ono głównie w wyniku eksplozji bomb jądrowych (Hiroshima, Nagasaki) lub awariach reaktorów jądrowych (Czarnobyl) oraz leczniczo u chorych przed przeszczepem szpiku kostnego. Z miejscowym napromienianiem mamy zwykle do czynienia w związku z radiodiagnostyką i radioterapią. Do ostrych następstw działania promieniowania jonizującego należą: rumień skóry, obrzęk płuc, obrzęk i owrzodzenia błony śluzowej przewodu pokarmowego i pęcherza moczowego, obrzęk mózgu, zmiany zanikowe szpiku, węzłów chłonnych i grasicy, zmiany zakrzepowe naczyń żylnych wątroby, martwica jąder. Po 6 do 48 godzinach od ekspozycji na promieniowanie rentgenowskie może wystąpić przelotnie tak zwany rumień wczesny. Po kilku lub kilkunastodniowym okresie utajenia zaobserwować można trwały rumień i uszkodzenie skóry. Po upływie miesięcy i lat występują powikłania w różnych tkankach i narządach będące skutkiem niedokrwienia spowodowanego uszkodzeniem naczyń i włóknienia.

Pierwsza pomoc w taki przypadku powinna ograniczyć się do osłonięcia skóry, aby ochronić ją przed promieniami słonecznymi. Napromieniowanie miejscowe oraz choroba popromienna wymagają specjalistycznego leczenia.