Znajomość udzielania pierwszej pomocy ma bardzo duże znaczenie, ponieważ bardzo często od jej sprawnego udzielenia zależy zdrowie, a często i życie. Pomimo prób wyeliminowania różnego rodzaju zagrożeń czyhających praktycznie w każdym miejscu, nieostrożność, nieodpowiedzialność oraz brak wyobraźni często prowadzą do różnego rodzaju zagrożeń i wypadków. Bez względu na miejsce i okoliczności wypadku, umiejętność odpowiedniej pomocy w zasadniczy sposób przyczynia się do zwiększenia szans szybkiego powrotu do zdrowia a często ratuje życie. Dlatego znajomość, chociaż w minimalnym stopniu i chęć udzielenia pierwszej pomocy u ogółu społeczeństwa jest bardzo ważna. Zwykły człowiek przy udzielaniu pierwszej pomocy musi postępować ściśle według określonego toku postępowania. W każdej placówce medycznej zasady postępowania przy udzielaniu pierwszej pomocy są takie same, chociaż niektóre działania są zastępowane przez specjalistyczną aparaturę. Jak dotąd nauka nie znalazła żadnego sposobu odwrócenia martwicy jakiejkolwiek tkanki, dlatego przeciwdziałanie jej wystąpienia przez udzielenie sprawnej i szybkiej pomocy jest jedynym sposobem. Pierwsza pomoc w zatrzymaniu krążenia i oddychania ma na celu zapobiegnięcie niedotlenowaniu tkanek, które może skutkować obumarciem komórek. Na niedotlenowanie najbardziej wrażliwe są komórki kory mózgowej, które obumierają już po kilku minutach od ustania krążenia. Natomiast po kilkunastu minutach niedotlenowania może dojść do odmóżdżenia. Taki organizm nie potrafi samodzielnie funkcjonować, więc staje się całkowicie zależny od innych ludzi. W najgorszym przypadku, nieudzielanie fachowej pomocy lub jej zbyt późne udzielenie może doprowadzić do zgonu. Istnieje wiele zagrożeń, które wymagają sprawnego i szybkiego udzielenia fachowej pomocy, a najczęściej są to:
1. Porażenie prądem elektrycznym, do którego dochodzi najczęściej z powodu nieostrożności, nieodpowiedzialności oraz braku wyobraźni. Również często porażenie jest spowodowane wadami urządzeń, ale wady te wynikają głównie z ludzkiego błędu. Prąd elektryczny powoduje po pierwsze oparzenie w miejscu porażenia oraz po drugie, wpływa na funkcje wszystkich tych tkanek w obrębie, których powstają i są przewodzone impulsy elektryczne. Do takich tkanek należy przede wszystkim mięśniówka serca, układu pokarmowego oraz tkanka nerwowa (szczególnie w obrębie samego mózgu). Zakres skutków porażenia jest zależny przede wszystkim od natężenia, napięcia oraz czasu ekspozycji na działanie prądu. Ponadto wilgotna skóra znacznie lepiej przewodzi prąd niż sucha, gdyż woda jest dobrym przewodnikiem prądu elektrycznego. Jeżeli ciało jest zwilżone lub mokre to w zależności od natężenia i czasu działania prąd w najlepszym przypadku może spowodować w miejscu działania poparzenie. Przy wysokim natężeniu i długim czasie prąd może nie tylko zabić, ale również doprowadzić do zwęglenia ciała. Związane jest to ze składem ludzkiego ciała, to znaczy w ponad 80% składa się ono z wody, dlatego prąd bardzo dobrze się po nim rozchodzi i nawet przy nieduży natężeniu może spowodować wewnętrzne oparzenie. Przede wszystkim jednak prąd w pierwszej kolejności powoduje zaburzenie powstawania i przewodzenia impulsów elektrycznych w sercu, mięśniach oraz układzie nerwowym. Zaburzenia elektromotoryczne w obrębie serca skutkują jego zatrzymaniem. Jednocześnie dochodzi do porażenia mięśni oddechowych, co skutkuje zatrzymaniem oddychania. Porażona osoba traci przytomność oraz kurczy się gwałtownie, co jest skutkiem porażenia mięśni, które w wyniku tego kurczą się. Jeżeli taka osoba trzyma źródło prądu w dłoni to w wyniku skurczu mięśni przewód elektryczny zostaje w niej zaciśnięty. Dlatego bardzo trudne bywa odłączenie takiej osoby od źródła prądu, a w miejscu porażenia występuje oparzenie, które może być rozległe.
Ratowanie takiej osoby powinno zacząć się od jak najszybszego odłączenia jej od źródła prądu z jednoczesnym zachowaniem dużej ostrożności, aby samemu nie zostać porażonym. Najważniejsze to natychmiastowe przerwanie dopływu prądu przez jego wyłączenie, a jeżeli nie jest to możliwe to porażoną osobę należy odciągnąć od prądu. Jeżeli nie da się odłączyć dopływu prądu, to przed ratowaniem należy się zabezpieczyć przed porażeniem przez odizolowanie się za pomocą dostępnych doraźnie materiałów izolacyjnych. Najlepszymi takimi materiałami są gumowe rękawice oraz buty, ale takie zabezpieczenie może w nagłym wypadku w danym miejscu nie być dostępne. Można się zabezpieczyć grubą warstwą odzieży, którą należy owinąć ręce i stanąć na materiale dobrze izolującym, na przykład na suchej desce. Trzeba pamiętać, że izolator, jakim się zabezpieczymy musi być bezwzględnie suchy, gdyż woda jest przewodnikiem i możemy ulec porażeniu. Osobę porażoną trzeba wyciągnąć poza źródło prądu trzymając ją za odzież, a następnie natychmiast podjąć odpowiednie działania reanimacyjne, gdyż najczęściej dochodzi do zatrzymania oddychania i porażenia akcji serca - migotanie komór lub ustanie akcji (bez względu na to, serce takie nie pompuje krwi). Należy rozpocząć sztuczną wentylację płuc metodą usta - usta, a jeżeli krążenie też uległo zatrzymaniu to robimy masaż serca, który polega na rytmicznym i silnym uciskaniu mostka obiema dłońmi na nim położonymi. Stosunek uciśnięć na mostek do wdechów powietrza do płuc, jeżeli ratuje jedna osoba, powinien wynosić 30 do 2 (30 uciśnięć na dwa wpompowania powietrza). Takie zabiegi należy prowadzić do skutku, czyli do momentu przywrócenia akcji serca i uzyskania samodzielnego oddechu przez porażoną osobę.
2. Złamania kości są skutkiem urazów lub patologicznych zmian w kościach. Można wyróżnić trzy typy złamań, a mianowicie:
a) otwarte, które charakteryzują się uszkodzeniem tkanek otaczających kość wraz z uszkodzeniem skóry. Ten typ złamań jest najpoważniejszy, ponieważ złamana kość lub jej odłamki, może uszkodzić pobliskie naczynia prowadząc do krwotoku, oraz pobliskie nerwy, co skutkuje bardzo silnym bólem,
b) zamknięte, w których nie dochodzi do przerwania otaczających tkanek, ale mogą być to złamania z przemieszczeniem, które też może uszkodzić otaczające tkanki,
c) śródstawowe, w których dochodzi do powstania szpary złamania do jamy stawowej.
Złamanie zamknięte lub śródstawowe można rozpoznać u osoby, u której:
- występuje silny ból przy dotykaniu obrażonego miejsca lub przy próbie poruszenia złamaną kończyną oraz po krótkim czasie pojawia się obrzęk,
- ruchy złamaną kończyną są ograniczone lub patologiczne,
- złamana kończyna straciła swój pierwotny kształt,
- pojawia się ruchomość w złamanej kończynie poza stawem.
W przypadku złamań kości kończyn pierwsza pomoc polega na unieruchomieniu takiej kończyny bez jej nastawiania. Do unieruchomienia można użyć każdego dostępnego w danej chwili materiału, który zagwarantuje usztywnienie. Unieruchomienie ma na celu zapobiegnięciu wzajemnemu przemieszczani się kości, co jest źródłem bólu oraz może doprowadzić do wielu powikłań, a polega na takim usztywnieniu danej kończyny, aby nie były możliwe ruchy w dwóch sąsiednich stawach, na przykład, jeżeli podejrzewamy złamanie kości udowej to unieruchamiamy staw biodrowy, kolanowy i skokowy, który odpowiada za ruchy obrotowe stopą, a w przypadku złamania kości przedramienia, usztywniamy staw łokciowy oraz nadgarstkowy. Jeżeli natomiast mamy do czynienia ze złamaniem otwartym to ranę należy przykryć jałowym opatrunkiem, ale bez jakiegokolwiek ucisku i następnie unieruchomić dwa sąsiednie stawy. Unieruchomioną kończynę należy ułożyć powyżej linii ciała, co zwolni narastanie obrzęku. W przypadku ludzi w podeszłym wieku należy pamiętać, że złamania często dotyczą u nich: szyjki kości udowej, trzonów kręgów oraz dolnej nasady kości promieniowej
Oto kilka przykładów złamań i sposobów udzielania pierwszej pomocy:
- złamanie sklepienia czaszki - charakteryzuje się silnym bólem głowy i najczęściej raną na głowie (czoło lub część owłosiona). Pierwsza pomoc polega na ułożeniu rannego w taki sposób, aby nie uszkodzić dodatkowo rany i staramy się ograniczyć jego ruchy, a następnie wzywamy pogotowie,
- złamanie żuchwy charakteryzuje się występowaniem silnego bólu przy ruchach żuchwą. Często występują dodatkowe obrażenia w postaci wybitych zębów, ran jamy ustnej i warg. W pierwszej kolejności powinniśmy usadowić przytomnego chorego tak, aby podpierał rękami głowę lub ułożyć go w pozycji bocznej bezpiecznej (szczególnie w przypadku krwawień),
- złamanie żeber charakteryzuje się silnym bólem występującym podczas oddychania, chorego należy usadowić w najdogodniejszej dla niego pozycji, która jednocześnie nie utrudni oddychania,
- złamanie kręgosłupa występuje najczęściej z jednoczesnym uszkodzeniem rdzenia kręgowego, co powoduje porażenie ruchów i brak czucia. Bardzo często osoba, taka oddaje mimowolnie mocz i kał. Nie powinno się ruszać takiej osoby tylko wezwać pomoc,
- złamanie miednicy jest niebezpieczne, ponieważ często towarzyszy mu uszkodzenie narządów wewnętrznych, co może powodować krwotoki wewnętrzne. Objawia się bólem podczas wykonywania ruchów kończynami dolnymi, osoba nie może się wyprostować. Takiej osobie należy podłożyć wałki pod kolana i szybko wezwać pogotowie,
- złamanie kości udowej charakteryzuje się silnym bólem, patologicznym wyglądem kończyny i niemożnością ruchów. Kończynę unieruchamiamy bez zmieniania jej pozycji,
- złamanie kości podudzia jak każde złamanie charakteryzuje się silnym bólem i podobnie jak złamanie kości udowej kończyna może wyglądać patologicznie wraz z pojawieniem się patologicznych ruchów i niemożnością jej obciążania, postępujemy jak przy każdym złamaniu,
- złamanie obojczyka charakteryzuje się opadnięciem barku, ograniczoną ruchomością i silnym bólem. W ramach pierwszej pomocy unieruchamiamy obojczyk trójkątną chustą,
- złamanie kości ramiennej i kości przedramienia objawia się podobnie jak złamanie kości kończyn dolnych i w związku z tym podobnie postępujemy.
Należy pamiętać, że każde skręcenie czy zwichnięcie traktujemy jak złamanie i w taki sam sposób postępujemy.
3. Omdlenie jest nagłą, krótkotrwałą utratą przytomności pojawiającej się wskutek niedotlenienia mózgu, ale charakteryzuje się zachowaniem w miarę prawidłowej czynności układu krążenia. Przyczyny omdlenia mogą być bardzo różne, ale najczęstsze to: stres, emocje, przemęczenie, zakażenia, niedożywienie, szok psychiczny, krytyczne okresy życia jak dojrzewanie, ciąża, przekwitanie, spadek ilości tlenu w atmosferze, duży wysiłek fizyczny, bardzo silny ból (kolka nerkowa, zabiegi), choroby układu sercowo - naczyniowego, anemie, cukrzyca, przyjmowanie niektórych leków. Do poważniejszych przyczyn omdlenia należą między innymi: choroby układu nerwowego, krwotoki, migotanie komór, zawał mięśnia sercowego i wiele innych. Omdlenie często jest poprzedzone dość charakterystycznymi objawami jak: zmiana koloru skóry (zblednięcie), mroczki przed oczami, głębokie westchnienia, zawrót w głowie, spadek napięcia mięśni, nagła potliwość, ślinotok, przyśpieszenie oddychania. Zwykle szybko powraca świadomość, ale często pozostaje po nim ból głowy, uczucie zmęczenia, zawroty. Jeżeli będziemy świadkiem omdlenia to należy taką osobę albo położyć i wtedy odgiąć jej głowę do góry i w bok, albo w pozycji siedzącej ułożyć jej rękę w okolicach przepony, a drugą na kark i następnie robić głębokie skłony. Należy bezwzględnie zapewnić dobry dostęp świeżego powietrza. Następnie należy rozluźnić odzież oraz zwilżyć twarz i szyję wodą, a nogi unieść powyżej poziomu ciała.
4. Zawał mięśnia sercowego najczęściej prowadzi do utraty świadomości w skutek ustania krążenia i niedotlenowania komórek mózgu. Bardzo szybko po ustaniu krążenia, bo już po 3 - 5 minutach, dochodzi do nieodwracalnej martwicy neuronów kory mózgowej, dlatego też akcję reanimacyjną należy podjąć natychmiast. Najczęstszymi objawami ataku serca są: ból (czasami nie ból, ale ucisk, albo pieczenie) w klatce piersiowej promieniujący w okolice szyi i ramienia, a nawet przedramienia, utrata przytomności, pocenie, nudności, zatrzymanie oddechu, słabe i płytki tętno lub jego brak, co świadczy o zatrzymaniu akcji serca. Pierwsza pomoc powinna zacząć się od zawiadomienia służb medycznych, a następnie można podjąć akcję reanimacyjną w postaci masażu serca: dłonie skrzyżowane, położone na jedne trzeciej wysokości mostka, uciskamy mocno i rytmicznie. Stosunek ucisku na mostek do wdechów powietrza do płuc osoby ratowanej metodą "usta - usta" w przypadku samodzielnej reanimacji to 30 ucisków na 2 wdechy. Jeżeli jednak osoba nie straciła świadomości, albo przynajmniej oddycha, należy taką osobę usadowić w wygodnej dla niej pozycji, rozluźnić ubranie, ograniczyć jej ruchy i zapewnić dostęp świeżego powietrza.
5. Krwawienie z nosa najczęściej pochodzi z jego przedniej części, gdzie znajduje się bardzo dużo drobnych naczyń żylnych, które łatwo ulegają uszkodzeniu, zwłaszcza po urazach. Najczęstszymi przyczynami krwotoków z nosa są:
- katar, czyli zapalenie błony śluzowej w obrębie jamy nosowej,
- stany zapalne zatok,
- uszkodzenie naczyń w skutek urazu,
- choroby zakaźne w ostrym przebiegu,
- choroby układu sercowo - naczyniowego jak nadciśnienie tętnicze,
- duży wysiłek fizyczny,
- zażywanie leków obniżających krzepliwość krwi,
- zespoły hematologiczne jak: białaczka, hemofilia,
- przegrzanie cieplne, udar cieplny, porażenie słoneczne i inne.
Krwawienie z nosa zaczyna się na ogół gwałtownie, niespodziewanie i zwykle z jednego przewodu nosowego. Pierwsza pomoc w takiej sytuacji powinna mieć na celu uspokojenie krwawiącej osoby. Następnie dociskamy takiej osobie płatek nosa i układamy w siedzącej pozycji z jednoczesnym pochyleniem jej głowy do przodu. Ma to na celu uniknięcie zachłyśnięcia się krwią spływającą nozdrzami tylnymi w stronę gardła. Płatek nosa przytrzymujemy kilkanaście minut. Możemy zastosować okład z lodu w okolice czoła i karku. Następnie można zastosować tamponadę przez włożenie kawałka bandażu do nosa. Jeżeli mimo tych doraźnych zabiegów krwotok nie ustępuje, może to świadczyć o uszkodzeniu głowy. Dodatkowym objawem o tym świadczącym są zaburzenia świadomości z jej utratą włącznie. Jeżeli krwawienie nie ustępuje lub się powtarza należy zgłosić się do lekarza.
6. Krwotoki zewnętrzne z tętnic lub żył powstają najczęściej w skutek urazów mechanicznych, na przykład wypadków samochodowych. W przypadku krwotoku z tętnicy krew jest jasna i wypływa gwałtownie, pulsacyjnie. Natomiast krwotoki z żył charakteryzują się tym, że krew jest ciemna i wypływa stopniowo. W każdym z takich przypadków należy natychmiast udzielić pierwszej pomocy, gdyż masywna utrata ponad 1 litr, krwi może doprowadzić do wstrząsu, a nawet śmierci. Należy jak najszybciej założyć opaskę uciskową na tętnicę doprowadzającą krew w miejscu jej pojedynczego przebiegu (przed rozgałęzieniem). Opaska uciskowa może być wykonana z dowolnego materiału, najczęściej służy temu pasek od spodni itp. W przypadku krwotoku z kończyny dolnej opaskę uciskową zakładamy na tętnicę udową, a w przypadku krwotoku z kończyny górnej - na ramię. Jeżeli doszło do amputacji kończyny wskutek urazu, to opaskę uciskową stosujemy możliwie jak najbliżej rany. Na ranę nie należy nakładać waty ani ligniny. Bez względu na rodzaj krwotoku chorego należy jak najszybciej przetransportować do szpitala.
