Zboża – są to rośliny trawiaste, które klasyfikuje się do gatunku jednolistnych; biorąc pod uwagę technologie żywności uprawa tych roślin jest wynikiem posiadają przez nich ziaren, które zostają przeznaczone do produkcji pokarmu (przetwory zbożowe) oraz do konsumpcji.

Przykładami zbóż mogą być:

  1. pszenica;
  2. żyto;
  3. owies;
  4. jęczmień;
  5. proso;
  6. kukurydza;
  7. pszenżyto;
  8. sorgo;
  9. ryż:
  10. grykę.

Charakterystyka wybranych gatunków zbóż:

Pszenica

Jest jednym z najważniejszych przykładów roślin na świecie. Posiada znaczenie strategiczne, ze względu na to, ze jest zbożem chlebowym oraz może być surowcem na pasze. Na całym świecie pszenice uprawia się na terenie o powierzchni około 230 mln ha, w tym w Polsce dotyczy to obszaru wielkości 2,5 mln ha. Największe plony zbierane są w Holandii, które wynoszą 8,5 t/ha, również w Wielkiej Brytanii oraz Francji. Polska największe plony ziaren pszenicy uzyskuje na terenach „zagłębia pszenicznego” i są one wielkości 3,5 t/ha. Do „zagłębia pszenicznego” zaliczamy okolice Wałbrzycha oraz Legnicy, gdzie powstaje 42% całego zbioru, następnie w okolicach Żuław, Chełmna, Opola oraz Zamościa. Jednak największe plony zbiera się na terenach Pomorza Żuławskiego, Warmii i na Opolszczyzny.

Do bardzo ważnych gatunków pszenicy zaliczamy:

  •   pszenica zwyczajna

Najbardziej rozpowszechniony rodzaj uprawy o wielu odmianach.

­-  pszenica twarda (makaronowa)

Jest nazywana makaronowa ze względu na rodzaj mąki - najlepszy do produkcji makaronów.

Do głównych sposobów wykorzystania ziarna pszenicznego należy:

­a) spożycie  (50%);

b) spasanie (40%);

c) materiał siewny (ponad 7%);

Pozostały odsetek to straty.

Podstawowym zastosowaniem ziaren z pszenicy jest produkcja mąki. Mąka, również posiada wiele zastosowań, szczególnie jeżeli chodzi o przemyśl spożywczy: w piekarnictwie oraz cukiernictwie, do produkcji makaronów, a także wyrobów kulinarnych. Z ziaren uczestniczy także w produkcji kaszy manny, skrobi, suchego glutenu oraz słodu browarniczego, a także płatków śniadaniowych.

Otręby pszenne są bardzo ważnym produktem ubocznym, który powstaje podczas produkcji maki oraz kaszy. Otręby są źródle ważnych składników odżywczych, a także substancji balansowych, o których mówi się, ze mogą łagodzić, a nawet zapobiegać skutki pewnych chorób cywilizacyjnych.

Rodzaje mąki pszennej:

  1. Tortowa-450;
  2. Krupczatka-500;
  3. Luksusowa-550;
  4. Bulkowa-650;
  5. Chlebowa-750;
  6. Sitkowa-1400;
  7. Graham-1850;
  8. Razowa-2000.

Odmiany maki pszennej:

  •   A - jakościowa;
  •   E - elitarna;
  •   C - paszowa;
  •   K - na ciastka;
  •   B - chlebowa.

Izolda (mąka z grupy paszowej) – cechy:

  •   zimnotrwałość i wysokość rośliny jest średnia;
  •   zdrowotność jest zróżnicowana;
  •   odporność na gatunkowe wyleganie jest duża;
  •   ziarno: jest średniej wielkości, słabo wyrównane, a jego odporność porastania (kłos) jest średnia;
  •   termin kłoszenia oraz dojrzewania jest średni;
  •   zawartość białka jest mała;
  •   wydajność mąki jest średnia;
  •   wartość wypiekowa waha się od złej do bardzo złej;
  •   wymagania glebowe w pokonaniu do wysokości kultury rośliny jest średnie. 

Mikula – należy do typu paszowego. Cechy:

  •   mrozoodporność jest średnia;
  •   zdrowotność jest dość dobra;
  •   odporność na gatunkowe  wyleganie jest dość duża;
  •   masa ns 1 tys. ziaren jest bardzo duża;
  •   plenność jest porównując ze skala kraju dobra;
  •   wymagania glebowe w porównaniu do wysokości kultury rośliny jest średnie;
  •   tolerancja zakwaszenia gleby jest średnia.

Zyta - należy do typu jakościowego. Cechy:

  •   mrozoodporność jest mała;
  •   odporność na wiele chorób jest duża, w szczególności na choroby związane z podstawa źdźbła;
  •   odporność na gatunkowe wyleganie jest duża;
  •   masa na 1 tys. ziaren jest duża;
  •   zawartość białka jest duża.;
  •   wymagania glebowe są większe.

Jęczmień

Jęczmień jest porównywalnie stara roślina zbożowa jak pszenica. Powierzchnia jego światowej uprawy wynosi około 68-71 mln ha, co stanowi około 10% całej światowej powierzchni. Średnia wysokość plonu jest niewielka, około 2,3 t/ha. Na terenie Polski powierzchnia uprawy jęczmienia równa się około 1,1-1,2 mln ha, z czego formy ozime stanowią około 190 tyś ha. Ten fakt wynika z tego, ze jęczmień bardzo łatwo wymarza. Zbiory ziarna, w Polsce wynoszą 3,3-3,7 mln t.

Do głównych sposobów wykorzystania ziarna jęczmienia należy:

  1. pasze (75%);
  2. spożycie (kasza oraz płatki), 5%;
  3. materiał siewny (10%);
  4. ubytki oraz straty (reszta).

Z ziarna jęczmienia nie można wyrabiać maki, a co za tym idzie chleba. Jesz ono używane, w szczególności do produkcji kaszy oraz piwa (surowiec browarniany), a także na pasze.

Głównym sposobem wykorzystania jęczmienia jest jednak produkcja sodu (przemyśl). Słód jęczmienny- jest to mieszanina węglowodanów niezbędnych podczas fermentacji alkoholowej. Proces ten zachodzi w trakcie produkcji piwa oraz whisky. Innym sposobem stosowania słodu albo jego ekstraktu można odnaleźć w dodatkach stosowanych do produktów spożywczych, w celu polepszenia walorów konsumpcyjnych oraz wartości odżywczej. Przykładem może być piekarnictwo, dokładniej produkcja chleba. Słód powoduje zwiększenie objętości chleba oraz charakterystyczny kolor skórki, a także aromat. Kolejnym przykładem zastosowania ziaren jęczmienia są rożne kasze, jak pęczak czy kasza łamana albo perłowa. Otrzymuje się również otręby konsumpcyjne i mąkę wyciągowa. Natomiast z kaszy tej istnieje możliwość wytworzenia płatków błyskawicznych. Istnieją gatunki jęczmienia, które są uprawiane w celach ozdobnych (trawy ozdobne). Przykładem może być jęczmień grzywiasty, pochodzący z Ameryki Północnej. Spotykamy jęczmień także jako chwasty, do których należy jęczmień płonny, na terenach Polski.

Przykłady odmian

Antek- jest odmiana austriacka. Cechy:

  •   przeciętna jest zdrowotność;
  •   odporność na gatunkowe wyleganie jest mała;
  •   plonuje przeciętnie;
  •   ziarno jest duże i dobrze wyrównane;
  •   zawartości białka jest przeciętna;
  •   tolerancyjna na słabe warunki glebowe.

 Justina- jest odmiana niemiecka. Cechy:

  •   wysoko plonująca;
  •   odporności na gatunkowe wyleganie oraz mączniaka jest duża;
  •   ziarno jest duże dobrze i wyrównane;
  •   zawartości białka jest mała;
  •   wymaganiach glebowych są niskie. 

 Refren. Cechy:

  •   zdrowotność jest przeciętna;
  •   odporności na plamistość oraz mączniaka jest większa;
  •   na porażenie wywołane przez rynchosporiozę jest podatny;
  •   rośliny wyższe od innych odmian;
  •   odporność na gatunkowe wyleganie jest mniejsza;
  •   wyrównanie ziarna jest dobre;
  •   wymagania glebowe są przeciętne;
  •   plenność jest dobra.

Żyto

Żyto pochodzi z Azji Środkowej, na której terenie do dziś można znaleźć dzikie gatunki tej rośliny. Żyto należy do najmłodszych roślin, które są uprawiane. Powierzchnia jego światowej uprawy wynosi około 11 mln ha, co stanowi około 1,5% całej światowej powierzchni uprawnej wszystkich zbóż. Do głównych producentów zaliczają się: Rosja, Niemcy, Białoruś oraz Polska. Na terenie Polski powierzchnia uprawy Zyta równa się około 2350 tyś ha, czyli 26% uprawy wszystkich zbóż. Przeciętne plony wynoszą 23q ziarna ha. Zbiory ziarna, w Polsce wynoszą około 5500 tyś t/rok, czyli 23% całych światowych zbiorów.

Do głównych sposobów wykorzystania ziarna Zyta należy:

  1. pasza w rożnych postaciach, jako: ziarno, zielonki czy torby żytnie (w największym stopniu, powyżej 50%);
  2. surowiec w produkcji maki (przemyśl zbożowo-młynarski);
  3. produkcja pieczywa (rożne rodzaje).

Rodzaj pieczywa jest uzależniony od zawartości maki podczas wypieku. Jeżeli chodzi o barwę pieczywa to zawartość popiołu znajdująca się w mace żytniej jest za nią odpowiedzialna. Ciemne pieczywo – kiedy ilość popiołu jest większa o 1 %.

Wyróżniamy rodzaje chleba:

a.  chleb żytni - przy minimalnie 90% udziale maki żytniej;

b. mieszany – przy minimalnie 50 % udziale maki żytniej.

Rodzaje maki żytniej, kwalifikowane według normalizacji PN:

  1. jasna-580;
  2. zytnia-800;
  3. sitkowa-1400;
  4. starogardzka-1850;
  5. razowa-2000.

Główne cechy mieszańców:

  1. plonowanie jest większe od 10 do 20% porównując z odmianami populacyjnymi;
  2. duże wymagania glebowe i nawozowe oraz agrotechniczne;
  3. duża ilość ziaren (kłos);
  4. wytwarzanie dużej ilości źdźbeł kłosonośnych;
  5. podatność  i wrażliwość wylegania jest duża.

Nawid F1 – jest pierwszym Polskim żytem liniowo-populacyjny (mieszaniec):Cechy:

  •   można uprawiać na glebie każdego rodzaju, jednak wyjątkiem są słabe gleby;
  •   odporności wylegania jest duża;
  •   plony ziarna są od dobrych do bardzo dobrych;
  •   zdrowotność jest dość duża;
  •   podatność na wpływ rdzy źdźbłową oraz sporysz.

Walet. Cechy:

  •   odmiana została przeznaczona głownie na ziarno;
  •   dobra zimotrwałości;
  •   rośliny są dość niskie;
  •   odporności wylęgani jest duża;
  •   zdrowotność jest przeciętna;
  •   masa na 1 tys. ziaren jest średnia;
  •   wyrównanie ziarna jest dość dobre;
  •   plenność jest dobra na większości terenów w kraju;
  •   wymagania glebowe są od przeciętne do większych.

Owies

Owies pochodzi z Azji, do Europy przyszedł w towarzystwie pszenicy. Równocześnie do zmniejszania się dobrych warunków glebowych oraz klimatycznych, owies zaczął mieć coraz większe znaczenie. Ostatecznie zaczął wypierać rośliny pierwotne. Powierzchnia jego światowej uprawy wynosi około 17,9 mln ha, które wynosi około 3% całej światowej powierzchni uprawnej wszystkich zbóż. Przeciętne plony wynoszą 2t/ha. Zbiory ziarna, w Polsce wynoszą około 2,53 t/ha. Faktem jest również, ze w czasach przedwojennych powierzchnia, na której był on uprawiany wynosiła około 1 mln ha. Natomiast w dzisiaj, po wielkim rozwoju mechanizacji i zmniejszeniu się udziału koni podczas zasiewów zbóż tereny te obejmują powierzchnie około 570 tyś ha.

Do głównych sposobów wykorzystania ziarna owsa należy:

  1. pasza (80%);
  2. materiał siewny (15%);
  3. cele konsumpcyjne (reszta).

Inne zastosowania owsa odnajdujemy, ze względu na jego właściwości chemiczne, które ciągle poznajemy. Miedzy innymi: dietetyka, lecznictwo, przemyśl farmaceutyczny, chemiczny oraz kosmetyczny.

Owies posiada również wiele wartości odżywczych oraz energetycznych. Nawet zawartość tłuszczu jest o 2-3 razy wyższa niż w innych zbożach.

Skład tłuszczu z owsa:

  •   kwas linolowy (40%), który zapobiega sklerozie, w szczególności polecany osobom w podeszłym wieku;
  •   oleinowy (35%), polecany w celach kulinarnych;
  •   kwasu palmitynowego (20%);
  •   polisacharydy nieskrobiowe, które tworzą błonnik (bardzo ważny w codziennym odżywianiu człowieka, ze względu na zawarte w nim beta-glukany. Poleca się go przede wszystkim osobom z chorym przełykiem pokarmowym, ponieważ po ugotowaniu zamieniają się w śluz, co wpływa na właściwości ochronne. Innym celem jest profilaktyka przez chorobami cywilizacyjnymi.).

Przykłady odmian owsa

Polar – odmiana nieoplewiona. Cechy:

  •   odporność na działanie mącznika jest duża;
  •   średnia wysokość;
  •   odporność gatunkowa na wyleganie jest duża;
  •   wiecowanie oraz dojrzewanie jest średnie;
  •   zawartość białka oraz tłuszczu jest bardzo duża;
  •   duża masa 1 tyś ziaren;
  •   dobre wyrównanie;
  •   duża gęstość podczas stanu zsypnego;
  •   tolerancja na słabe gleby (zakwaszane) jest średnia;
  •   plenność jest gorsza o 25-30%, porównując z odmianami oplewionymi.

Szakal – Cechy:

  •   jest odmiana, która może być uprawiana na terenie całego kraju; wyjątkiem są wyżej położone szary górskie;
  •   odporność na działanie rdzy wieńcowej oraz źdźbłowej jest duża;
  •   odporność na inne choroby jest przeciętna;
  •   średnia wysokość;
  •   odporności na gatunkowe wyleganie jest duża;
  •   wiecowanie oraz dojrzewanie jest średnie;
  •   zawartość białka (ziarno) jest dość duża, natomiast tłuszczu jest mała;
  •   plenność jest bardzo dobra (północnym oraz środkowym wschód).

Pszenżyto

 Pszenżyto to syntetyczna mieszanka, w której skład wchodzi: międzyrodzajowa pszenica i żyto. Łączy cech charakterystyczne obu gatunków. Nie występuje w naturze. Na terenie Polsce obrasta powierzchnie około 630 tyś ha. Wysokość plonu ziarna podczas produkcji jest równa około 3,1 t/ ha, natomiast podczas upraw doświadczalnych wysokość średniego plonu równa się około 6,87 t/ ha. Wynika z tego faktu, że pszenżyto staje się potencjalnie zbożem o największych plonach. Średnia produkcja wynosi 1980 ton ziarna rok. W tym zawarte jest formy ozimej około 90%, w głównej mierze przeznaczane jest na pasze. 

  Mąka pszenżytnia jest wzbogacona białkiem w dużo mniejszej ilości niż maki produkowane z innych zbóż. Staje się to przyczyna mniejszej ilości glutenu mokrego występującej w mace oraz gorszej jakości, co w konsekwencji sprawia, ze nie produkuje się z niej maki oraz chleba. Całość wynika z tego, ze największa koncentracja białka występuje w bielmie (w warstwach z wewnętrznych), które podczas przemiału ziarna, w znacznej ilości trafia do otrąb (razem z warstwami aleuronową oraz owocowo-nasienną).

Proso

Do prosa zaliczamy zarówno gatunki jednoroczne, jak i wieloletnie. Proso zwyczajne – należy do jednych ze starszych zbóż. Proso jest, można powiedzieć samopylne. Głownie uprawiane jest na terenach wschodniej Europy, a także wschodniej i południowo-wschodniej Azji. Celem jest przemysł spożywczy: kasza jaglana, czasami również słód oraz syrop skrobiowy. Innym zastosowaniem jest produkcja paszy.

  Cechy charakterystyczne prosa:

  •   źdźbło około 1,5 m;
  •   liście owłosione;
  •   owoc-o kształcie kulistym;
  •   kwiatostan- wiecha jest zwisła rozpierzchła albo wyprostowana, kłosy jednokwiatowe

Przykłady odmian

Proso Węgierskie – cechy:

  1. jednoroczna;
  2. roślina pastewna;
  3. wysokość dochodzi do 1 m;
  4. kwiatostan jest krótka, oścista i cylindryczna wiecha;
  5. ziarno raczej pastewne, wyjątkowo konsumpcyjne;
  6. bardzo odporny jest na suszę;
  7. rozpowszechniony głownie na południu części Rosji leżącej na terenie Europy, a także na Węgrzech, w Niemczech, Francji i w Australii;
  8. zbiór zielonej masy wynosi od 15 do 20 ton/ha;
  9. plon ziarna wynosi od 1do 1,4 ton/ha.

Proso Japońskie – cechy:

  1. chwastnica zbożowa;
  2. jednoroczna;
  3. roślina zbożowa;
  4. wysokość dochodzi do 1,5 m;
  5. charakterystycznych lancetowaty kształt liści;
  6. kwiatostan jest gałęzistopalczasta wiecha;
  7. uprawiana jest na kaszę w szczególności na terenie Indii, Korei, Japonii i Chin;
  8. najczęściej jest traktowana za roślinę pastewna, głownie na terenie Ameryki Północnej.

Proso olbrzymie – cechy:

  1. wieloletnia;
  2. bardzo ważna roślina pastewna;
  3. wysokość dochodzi do 2 m;
  4. uprawia się głownie w południowej Afryce, w Ameryce Południowej, na Półwyspie Indyjskim, na Madagaskarze, a także na Cejlonie w szczególności w celach konsumpcyjnych.

Ryż

Ryż siewny jest znany ponad 5 tys. lat. Jest na drugim miejscu jeżeli chodzi o światowa uprawę (po pszenicy). Główne tereny uprawy to obszary tropikalne oraz subtropikalne Azji i Afryki, a także południowa (S) i południowo zachodnia (SW) Europa. Można go spotkać miedzy innymi w Himalajach do 2  tysięcy m.n.p.m.

Cechy ryżu:

  1. roślina samopylna;
  2. podczas uprawy jest jednoroczna;
  3. rozwija kilka źdźbeł, które osiągają wysokość od 0,6 do 1,5 metra;
  4. kwiatostan jest rozgałęziona wiecha, która na wszystkich odgałęzieniach posiada jednokwiatowe kłoski;
  5. ziarniaki zrośnięte są z plewkami;
  6. ziarno konsumpcyjne niestety podczas procesu przemiału traci większa cześć białka, tłuszczów oraz soli mineralnych i witamin;
  7. jest spożywane w rożnych postaciach miedzy innymi: kaszy, płatków, mąki i ryżu preparowanego ( inaczej: dętego);
  8. jest również używany do produkcji napojów alkoholowych (należą do nich: arak i sake);
  9. skrobie ryżowa stosuje się do wyrobu: puder kosmetyczny i krochmal;
  10. ryz siewny jest bardzo wymagająca roślina pod względem wilgotności i ciepła;
  11. słoma jest używana: jako pasza, a także do wyrobu papieru ( w szczególności wysokiej klasy bibułek papierosowych )czy wyplatania mat.

Sorgo

Ta roślina jest pochodzenia afrykańskiego. Zaliczamy do niej ponad 30 gatunków rożnych roślin zielnych. Jest na piątym miejscu jeżeli chodzi o światowa produkcje (pszenic, ryz, następnie kukurydza oraz jęczmień). Na dużym obszarze Afryki oraz Azji stanowi najważniejsze zboże uprawiane w celach konsumpcyjnych.

Sorghum vulgare, czyli pewne gatunki jednoroczne, które zostały tak wspólnie nazwane, są roślinami najdłużej uprawianymi. Najbardziej rozpowszechnione są w okolicach bardzo suchych lub bardzo gorących, gzie inne rośliny umierają.

Cechy sorgo:

  1. łodygi dochodzą do wysokości od 0,5 do 4 m;
  2. kwiatostan jest wiecha o długości od 0,1 do 0,5 m;
  3. kłoski są osłonięte skórzastymi plewami, które są jednokwiatowe;
  4. ziarno w celach spożywczych oraz przemysłowych używa się do produkcji: mąki, krochmalu oraz spirytusu i kaszy;
  5. ziarno w celach pastewnych pochodzi z następujących  form: sorgo murzyńskie (czyli durrą), sorgo sudańskie (czyli trawa sudańska, inaczej Sorghum sudanense), sorgo alpejskie ( czyli Sorghum halepense), sorgo japońskie,  (czyli gaolianem, kaolianem),  sorgo zwisłe (czyli dżugara), sorgo cukrowe (czyli dochna).

Kukurydza

Należy do podrodziny prosowatych i pochodzi z terenów w Maeksyku. Natomiast nie jest znana w dzikich warunkach.

Cechy kukurydzy:

  1. ciepłolubna;
  2. wrażliwa na przymrozki, zarówno wiosenne, jak i jesienne;
  3. posiada wysokie wymagania klimatyczne;
  4. w Polsce, ze względów klimatycznych, można uprawiać tylko odmiany, których okres dojrzewania zaczyna się wcześniej;
  5. roślina jednopienna;
  6. roślina rozdzielnopłciowa i wiatropylna;
  7. posiada źdźbło wysokości od 0,5 do 2,5 m (czasami do 5 m);
  8. kwiatostany męskie to wiechy, które są występują na wierzchołkach;
  9. kwiatostany żeńskie to kolby, znajdujące się  w pochwach liści;
  10. kłoski żeńskie są dwukwiatowe;
  11. kwiatki są z duża długością szyjką słupka;
  12. ziarniaki są barwy białej, czerwonej, brunatnej, żółtej lub ciemnofioletowej.

  Największe znaczenie, pod względem gospodarczym posiadają następujące odmiany:

  1. kukurydza twarda, czyli kukurydza zwykła, której ziarno jest gładkie i szkliste;
  2. koński ząb, uprawia się w celach pastewnych. Jej ziarno jest spłaszczone i posiada wgłębienie znajdujące się  na wierzchołku (wytwarza bardzo dużo zielonej masy);
  3. kukurydza cukrowa, posiada ziarno pomarszczone, które wewnątrz jest szkliste. Uprawiana jest jako warzywo (produkcja konserw i mrożonek).

Gryka

Należy nie tylko do roślin zbożowych, lecz także jest znana i szanowana przez pszczelarzy jako roślina miodowa.  Wytwarza się z niej miody o charakterystycznej barwie, która jest ciemna oraz co ważniejsze o wysokiej jakości. Sa one smaczne i bardzo aromatyczne. Gryka pochodzi z Azji. Do Europy i Polski trafiła w towarzystwie Mongołów, skąd tez wywodzi się jej nazwa regionalna, czyli „tatarka”. Najbardziej uprawiana jest na terenie Chin, Brazylii oraz regionie kaukaskich. Jeżeli chodzi o Polskie to najwięcej gryki możemy znaleźć w pobliżu Janowa Lubelskiego.

Grykę stosuje się  jako surowiec do produkcji, głownie kaszy, ale także maki i jej przetworów (szczególnie makarony). Jest bardzo cenionym składnikiem odżywczym, który zawiera duża ilość przyswajalnego białka, żelaza oraz witamin.