Proces uczenia się składa się z czterech elementów:

  1. przedmiotu
  2. charakteru
  3. drogi
  4. efektu

Przedmiotem dydaktyki jest sam nauczyciel. Nauczanie - to planowa oraz systematyczna praca szkolna z uczniami zmierzająca do zdobywania przez nich nowych doświadczeń i wiedzy. Proces kształcenia (nauczania i uczenia się) składa się z wiedzy i nauczania. Kształcenie ma charakter instytucjonalny. Istnieją następujące rodzaje procesu uczenia się:

  • według kryterium szczebla edukacji wyróżnia się kształcenie:
    • przedszkolne
    • szkolne
    • wyższe
    • dorosłych (ustawiczne trwające przez całe życie)
  • według kryterium treści wyróżnia się kształcenie:
    • ekonomiczne
    • humanistyczne
    • medyczne
    • muzyczne
    • plastyczne
    • techniczne
  • według kryterium miejsce kształcenia wyróżnia się:
    • kształcenie stacjonarne (dzienne i wieczorowe)
    • kształcenie korespondencyjne (zaoczne)

Istnieją następując drogi poznawania dydaktyki:

        • konsultacje
        • kontakt z grupą
        • literatura
        • pytania

Efektem jest nabyta wiedza i umiejętności.

Wincenty Okoń wyróżnił cztery rodzaje uczenia się:

  1. przyswajanie
  2. odkrywanie
  3. przeżywanie
  4. działanie

Nauczanie polega na systematycznej pracy nauczyciela z uczniami, której celem jest wywołanie i utrwalenie zmian w zakresie ich wiedzy, dyspozycji, postępowania oraz osobowości za pomocą uczenia się oraz opanowania wiedzy i przeżywania radości ze swojej działalności praktycznej. Innymi słowy, nauczanie to organizowanie procesu uczenia się oraz kierowanie nim wśród uczniów.

Kształcenie - to całokształt czynności umożliwiających poznawanie przyrody, kultury i społeczeństwa oraz uczestniczenie w ich przekształcaniu, osiąganie możliwie wszechstronnego rozwoju fizycznego i umysłowego oraz zdolności, zainteresowań, postaw i przekonań oraz zdobycie odpowiednich kwalifikacji zawodowych. Istnienie kształcenia wymaga istnienia uczenia się oraz nauczania. Na proces kształcenia składa się nauczanie i uczenie się. Efekt kształcenia stanowi wykształcenie. Wyróżnia się kształcenie:

→ ogólne - obejmujące wiedzę ogólną, pewien kanon podstaw

      • zawodowe - obejmujące nabycie odpowiednich czynności oraz kompetencji

Dokształcanieoznacza uzupełnianie pewnych niezbędnych kwalifikacji dla zajmowanego stanowiska (dokształcanie nauczycieli), natomiast doskonalenie oznacza rozwijanie wraz z poszerzaniem nabytych już kwalifikacji. Ze względu na stopień organizacji, wyróżnia się kształcenie:

      • kierowane bezpośrednio, czyli przez nauczyciela
      • kierowane pośrednio, na przykład przez podręcznik, skrypt, film, internet czy audycje radiowe

Samokształcenie - oznacza nabywanie wykształcenia w toku działalności własnej, gdzie warunki oraz środki ustalane są przez sam podmiot. Wyróżnia się następujące techniki samokształcenia:

  • czytanie
  • studiowanie literatury
  • słuchanie
  • prowadzenie dyskusji
  • sięganie po wiedzę do różnych źródeł
  • pisemne opracowywanie zagadnień
  • uczestniczenie w życiu kulturalnym

Samouctwo - oznacza zdobywanie podstawowego zakresu wiedzy. Do celów i zadań samokształcenia zalicza się:

  • nieustanne dążenie do rozwijania oraz wzbogacania osobowości
  • przygotowanie zawodowe, przygotowanie do wykonywania pracy oraz obowiązków zawodowych jak i podnoszenie kwalifikacji
  • udział w kulturze narodowej
  • sterowanie rozwojem swojej indywidualności poprzez stawianie sobie określonych celów i zadań

Na samokształcenie składa się kształcenie oraz samodzielność.

Proces uczenia się zawarty jest w procesie nauczania; uczyć można się zawsze oraz wszędzie, a spontaniczne kształcenie jest świadome i instytucjonalne.

Cele kształcenia według Wincentego Okonia stanowią to, do czego dąży się w procesie kształcenia; są to świadome i założone efekty, które zamierza się osiągnąć w procesie kształcenia. Cel dydaktyczny (Arends) stanowią komunikaty, które wyrażają zamiary nauczyciela oraz to, jakie zmiany mają zachodzić w uczniach; są to niejako mapy drogowe, umożliwiające nauczycielowi i uczniom orientować się gdzie zmierzają i w jakim punkcie drogi się znajdują. Cele posiadają następujące cechy:

    • dostrzegalność
    • konkretność
    • logiczność
    • osiągalność
    • precyzyjność
    • realność
    • rzeczowość
    • twórczość
    • wykonalność

Cele posiadają następujące funkcje:

  • funkcja koordynująca (punkt odniesienia)
  • funkcja motywująca
  • funkcja organizacyjna (całe działanie)
  • funkcja regulacyjna
  • funkcja ukierunkowująca
  • funkcja zapewniająca trwałe wartości

Hierarchia celów zakłada:

  • rozwój osobowości
  • kształtowanie postaw
  • kształtowanie wartości i światopoglądu
  • przygotowanie do samodzielnego rozwoju
  • wiadomości
  • wiedzę encyklopedyczną

Według kryterium stopnia konkretyzacji wyróżnia się następujące rodzaje celów:

  1. cele ogólne - ich adresatem jest nauczyciel, jego zamysł i strategia działania; cele te określają, co ma osiągną nauczyciel, ukierunkowują to, co podczas planowanej lekcji będzie doskonalone, kształtowane, rozwijane, poznawane, zdobywane, ćwiczone i przezywane przez uczniów
  1. cele szczegółowe (czyli operacyjne) ich adresatem jest uczeń; są one węższe, sprecyzowane i skonkretyzowane, określają konkretne zachowania ucznia

Klasyfikacja celów według W. Okonia:

    • cele rzeczowe (uczestnictwo w przekształcaniu rzeczywistości)
    • cele podmiotowe (poznanie siebie, swoich zainteresowań i braków)

Wyróżnia się następujące cele:

    • cele poznawcze, które dotyczą procesów poznawczych takich jak myślenie, spostrzeganie czy analiza
    • cele emocjonalne - dotyczą uczenia się poprzez przeżywanie
    • cele psychomotoryczne są związane z przemieszczaniem się, wykonywaniem pewnych czynności

Cele według W. Okonia:

  • cele potencjalne, istniejące w świadomości nauczyciela
  • cele aktualne, czyli te, które mogą zostać zrealizowane

Cechy celów szczegółowych (operacyjnych):

    • są obserwowalne, gdyż stanowią konkretny opis zachowania (używa się do nich czasowników)
    • są nieobserwowalne (dotyczą takich czynności jak znać, wiedzieć, potrafić itp.)

Galloway wyróżnił cztery cechy celów operacyjnych:

  1. formułuje się je z perspektywy ucznia
  2. są opisem konkretnych zachowań
  3. mogą obejmować pewne warunki ograniczające dotyczące czasu, miejsca czy środków dydaktycznych
  4. mogą dotyczyć różnych typów zachowań ucznia (poznawczych, emocjonalnych czy psychomotorycznych)

Operacjonalizacja- polega na zamianie celów ogólnych na cele szczegółowe. Proces ten zawiera trzy ważne czynniki:

    • konkretyzację
    • precyzowanie
    • uszczegółowienie

Taksonomia - oznacza hierarchiczne ujęcie celów kształcenia polegające na tym, iż wyższe kategorie obejmują te niższe, co oznacza, że osiągnięcie celu wyższego wymaga wcześniejszego osiągnięcia niższego. Taksonomia jest narzędziem operacjonalizacji celu. Taksonomia celów kształcenia zaproponowana przez Blooma:

  1. wiedza
  2. zrozumienie
  3. zastosowanie
  4. analiza (dlaczego?)
  5. synteza (czyli rozwiązanie problemu)
  6. ocena (sformułowanie osądu na dany temat)

Treść celów kształcenia określają:

  • plany nauczania - dotyczą konkretnych szkół i obejmują dany zakres przedmiotów wraz z liczbą ich godzin w poszczególnych klasach oraz rozkład na poszczególne lata nauki
  • program nauczania- zawiera podstawy programowe; opisuje kolejność przyswajanego przez ucznia materiału nauczania

Program nauczania by został dopuszczony do szkół musi spełniać następujące kryteria:

  • musi być zgodny z podstawami programowymi
  • musi być poprawnie skonstruowany - musi zawierać poszczególne składniki:
    • szczegółowe cele kształcenia
    • materiał nauczania
    • procedurę osiągania celów
    • założone osiągnięcia ucznia
    • metody
    • pomiary

→ musi być poprawny pod względem dydaktycznym (przystępny dla ucznia)

→ musi być poprawny pod względem merytorycznym (nie może zawierać sprzeczności czy błędów)

→ musi być oceniony jako wartościowy przez dyrektora

Program nauczania składa się z trzech części:

  1. uwag wstępnych
  2. materiału nauczania
  3. uwag dotyczących realizacji programu:
  • merytoryczna poprawność programu (bez błędów)
  • dydaktyczna poprawność programu (przystępność)
  • podawanie wiedzy w jasny i klarowny sposób
  • adekwatność do grupy wiekowej
  • właściwy język oraz styl tekstu
  • przestrzega zasady stopniowania trudności
  • uwzględnia zainteresowania uczniów
  • wskazuje na różne metody i formy pracy

Podstawy programowe - stanowią podstawę dla programu, pewne minimum programowe (które należy zrealizować w określonym czasie) obejmujące podstawowe wiadomości i umiejętności, jakie powinien zdobyć każdy uczeń; program nauczania musi uwzględniać podstawy programowe.

Funkcje podręcznika według Kupisiewicza:

  1. ćwiczeniowa
  2. informacyjna
  3. motywacyjna

Funkcje podręcznika wg W. Okonia:

  1. informacyjna
  2. badawcza (na końcu podsumowanie)
  3. praktyczna (ćwiczenia, pytania, zadania)
  4. samokształceniowa

Język podręcznika powinien być adekwatny do wieku uczniów, jego forma (grafika, treść ilustracji) musi odpowiadać treściom. Powinien posiadać wytłuszczenia ważnych pojęć, podsumowania, zadania, pytania umożliwiające autokontrolę.

Według Ministerstwa Edukacji Narodowej, program nauczania powinien zawierać następujące cechy:

  • powinien posiadać szczegółowe cele kształcenia
  • jego materiał nauczania powinien dotyczyć celów kształcenia
  • powinien zawierać procedury osiągania celów
  • powinien określać założone osiągnięcia uczniów oraz proponowane metody ich pomiaru
  • program powinien w sposób jasny i wyraźny informować:
    • jakiego przedmiotu (bloku przedmiotów) dotyczy
    • jakiego etapu nauczania dotyczy
    • jaką liczbę godzin zawiera
    • powinien opisywać cechy uczniów takie jak możliwości intelektualne czy zainteresowania
    • powinien jasno wskazywać wymagania co do przygotowania nauczyciela oraz środków dydaktycznych

Podręcznik - stanowi jeden z podstawowych środków dydaktycznych procesu nauczania. Lekcja - to forma organizacyjna, główny element systemu klasowo- lekcyjnego. W. Okoń wyróżnił cztery strategie kształcenia wraz z odpowiadającymi im typami lekcji:

  1. przyswajanie gotowej wiedzy → lekcja podająca
  2. strategia problemowa → samodzielne zdobywanie wiedzy przez uczniów w toku rozwiązywania problemów
  3. oddziaływanie na rzeczywistości → ćwiczenia, praktyka, zadania
  4. oddziaływanie na ucznia (postawy, wartości) → muzyka, sztuka, plastyka

Lekcja posiada następującą budowę:

  • część główna
  • część podstawowa
  • czynności końcowe

Wyróżnia się następujące funkcje lekcji:

  • zapoznawanie uczniów z nowym materiałem
  • utrwalanie poznanego już materiału
  • sprawdzanie wiadomości oraz umiejętności

Formy organizacyjne - określają sposób organizacji pracy z uczniami, w zależności od tego kto, gdzie, kiedy, i po co ma stanowić podmiot kształcenia. Formy organizacyjne determinowane są przez takie czynniki jak cele, treści, wiek uczniów itd. Formy organizacyjne dzielą się według następujących kryteriów:

  • kryterium liczby uczniów:
    • kształcenie indywidualne
    • kształcenie zespołowe
    • kształcenie grupowe
  • kryterium miejsca uczenia się:
    • zajęcia szkolne (lekcje, świetlica)
    • pozaszkolne (wycieczki, zadanie domowe)
  • kryterium czasu trwania zajęć:
    • zajęcia lekcyjne
    • zajęcia pozalekcyjne (np. zajęcia dodatkowe na terenie szkoły)