Dydaktyka to nauka o nauczaniu i uczeniu się, stanowiąca system odpowiednio uzasadnionych twierdzeń i hipotez dotyczących różnych zjawisk oraz występujących w ich obrębie zależności i prawidłowości związanych z procesem uczenia się i nauczania jak i przekształcania owych zjawisk przez człowieka. W obrębie dydaktyki ogólnej znajdują się wszystkie przedmioty nauczania wraz ze wszystkimi szczeblami pracy szkolnej, natomiast dydaktyka szczegółowa (czyli metodyka) jest teorią nauczania i uczenia się dotyczącą poszczególnych przedmiotów na określonych szczeblach nauczania.

Przedmiot badańdydaktyki stanowi świadoma działalność dydaktyczna, obejmująca proces nauczania i uczenia się, wraz z jego przebiegiem, celami, treściami, metodami, środkami i organizacją. Dydaktyka posiada następujące funkcje:

  • funkcja poznawcza- dydaktyka wszechstronnie rozpatruje przedmiot badań, odkrywa lub ustala bezpośrednio wiążące się z nim fakty uogólniając i systematyzując je oraz ustala i tłumaczy zachodzące między nimi zależności
  • funkcja utylitarna(praktyczną) - dydaktyka pełni również funkcję służebną wobec życia, gdyż dostarcza nauczycielowi określonych przesłanek oraz norm, do jakich powinien się on stosować

Cele kształceniastanowią świadome, planowe, założone oraz w miarę konkretne efekty systemu kształcenia, które to są jednymi z podstawowych motywów aktywności ludzkiej. Cele edukacji regulują ludzkie zachowanie i postępowanie nadając sens oraz porządek życiu, pozwalają odkrywać własne możliwości, jak również umożliwiają tworzenie i regulowanie przyszłości.

Cele nauczaniastanowią pewien zbiór ideałów oraz zamierzeń programujących nauczanie. Cele operacyjne stanowią wyrażenie ogólnych celów kształcenia poprzez pytania, zadania, polecenia i problemy. Operacyjne cele kształcenia są opisami zachowań uczniów, jakie mają przejawiać oni po zakończeniu lekcji. Na cele operacyjne składają się trzy elementy:

  1. opis sytuacji w jakiej uczeń ma przejawiać zmiany w zachowaniu
  1. określenie planowanych zmian w zachowaniu ucznia
  1. pojęcia kwalifikacyjne, czyli normy dokładnie określające wszelkie, nawet niewielkie zmiany w zachowaniu ucznia (jest to niejako etap operacjonalizacji wcześniej założonego celu); cele szczegółowe formułuje się na podstawie konkretnych, obserwowalnych wskaźników świadczących o zaszłych zmianach

Cele operacyjne są punktem wyjścia dla precyzyjnego określania zasobu wiedzy na poszczególnych zajęciach przy czym pozwalają również ocenić stopień realizacji owych celów. Cele kształcenia w hierarchicznym układzie określa się mianem taksonomii celów kształcenia, która wyraża się w tym, iż wyższe kategorie obejmują te niższe kategorie osiągania celów. Celem taksonomii celów kształcenia jest:

  • ułatwienie grupowania celów
  • ujawnienie ewentualnych braków czy niedostatków w doborze czy formułowaniu celów
  • ułatwienie definiowanie czynności osób uczących się
  • ułatwienie doboru zadań testowych
  • ułatwienie precyzowania celów oraz przedstawiania ich w postaci hierarchii

Funkcjonująca w Polsce taksonomia celów ABC zbudowana jest z dwóch poziomów oraz z czterech kategorii:

I POZIOM WIADOMOŚCI

  1. zapamiętanie wiadomości (uczeń potrafi przypomnieć sobie pewne fakty, tematy, prawa, teorie nauk, zasady działania, przedmioty, terminologię czy pojęcia; poziom zapamiętywania wiadomości jest elementarnym poziomem wiedzy)
  2. zrozumienie wiadomości (uczeń potrafi przedstawić wiadomości w innych formach niż je zapamiętał, potrafi je uporządkować, wiązać pomiędzy sobą oraz z innymi wiadomościami, znajduje cechy wspólne oraz różnice między poznanymi zjawiskami, wykrywa zależności i związki przyczynowo - skutkowe, dokonuje uogólnień, podsumowań, potrafi objaśniać i formułować wnioski)
II POZIOM UMIEJĘTNOŚCI

A. zastosowanie wiadomości w sytuacjach typowych (uczeń wykorzystuje w praktyce zdobyte wiadomości zgodnie z podanymi regułami i algorytmami, potrafi obserwować zjawiska, analizować zależności i związki przyczynowo - skutkowe oraz stosować reguły z elementami twórczości)

B. zastosowanie wiadomości w sytuacjach problemowych (uczeń formułuje problemy oraz je rozwiązuje poprzez dokonywanie analizy, syntezy, wartościowania zjawisk i przedmiotów według określonych kryteriów, tworzy plan działania)

Dobór treści kształcenia determinowany jest przez następujące czynniki:

  • wymagania społeczno - polityczne mówiące, iż dobór treści powinien się odbywać w jawny i wyraźny sposób; treści kształcenia powinny tworzyć jednorodny system oświaty, uwzględniać podstawowe potrzeby społeczeństwa oraz kształtować w uczniach naukowy pogląd na świat
  • wymagania zawodowe- rolą szkoły jest ciągłe podwyższanie technicznej kultury społeczeństwa co odbywa się w toku odpowiedniej realizacji celów kształcenia politechnicznego oraz przysposobienia zawodowego; szkoła powinna kształtować w uczniach postawę racjonalizatorską oraz poczucie odpowiedzialności za wykonywaną pracę
  • wymagania kulturowe - rolą szkoły jest wdrażanie uczniów w dobra kultury oraz stwarzanie warunków umożliwiających pomnażanie owych dóbr
  • wymagania naukowe - treści kształcenia powinny być adekwatne do rygorystycznych wymagań nauki, zatem to znajomość podstaw nauki jest podstawą dla kształcenia ogólnego; podstawowym elementem przygotowania do indywidualnego i społecznego życia jest opanowanie przez młodego człowieka naukowego poglądu na świat
  • wymagania dydaktyczne - złożone są z następujących elementów:
  1. systematyczność - treści kształcenia muszą mieć strukturę zgodną z wewnętrzną logiką danej dziedziny
  2. korelacja - między poszczególnymi przedmiotami muszą istnieć związki
  3. wiązanie teorii z praktyką - istnieją trzy możliwe układy treści nauczania:

→ liniowy (uczeń daną partię materiału przerabia tylko raz, jak na przykład nauka tabliczki mnożenia)

→ układ koncentryczny (materiał jest powtarzany po jakimś czasie)

→ układ spiralny (dane treści są omawiane na coraz to wyższych poziomach)

  • wymagania psychologiczne - treści nauczania powinny być dostosowane do możliwości ucznia oraz jego intelektualnego i psychofizycznego rozwoju; wyróżnia się trzy główne okresy rozwoju:

→ młodszy wiek szkolny

→ wiek dorastania

→ wiek wczesnej młodości

Teorie doboru treści kształcenia:

MATERIALIZM DYDAKTYCZNY (encyklopedyzm)

Jako główny cel materializmu obrano przyswajanie jak największej liczby wiadomości, materiału nauczania. Zwolennikiem tej teorii był Komeński, postulował on naukę wszystkiego. Teorię tę krytykowano za sposób przyswajania przez ucznia wiedzy oraz brak kształtowania jakichkolwiek umiejętności i stosowania zdobytej wiedzy w praktyce. Krytykowano również lekceważenie przez materializm metod nauczania.

FORMALIZM DYDAKTYCZNY (kształcenie formalne)

Celem tej teorii obrano pogłębianie i poszerzanie zainteresowań oraz zdolności poznawczych, zatem stanowiła ona odwrotność encyklopedyzmu. Tutaj treści kształcenia nie były istotne. Funkcjonowała teoria transferu dodatniego polegająca na przenoszeniu nabytej umiejętności na inne czynności. Krytykowana była za przecenianie znaczenia dla rozwoju przedmiotów takich jak matematyka i nauka języka przy jednoczesnym lekceważeniu nauk przyrodniczych oraz rozumowego poznawania rzeczywistości. Natomiast najważniejszą zaletą tej teorii był fakt zwrócenia uwagi na potrzebę rozwoju zainteresowań, zdolności, pamięci, wyobraźni, uwagi i myślenia.

UTYLITARYZM DYDAKTYCZNY

Jako główny cel obierał osiągnięcie takiego poziomu wiedzy oraz działalności, by mogły one służyć jako narzędzia w operowaniu środowiskiem, zatem teoria ta wyznawała praktyczne przygotowanie do życia. Do podstawowych założeń utylitaryzmu zalicza się:

  • w nauce należy wykorzystywać te metody naukowe, które doprowadziły do rozwoju cywilizacji; zatem uczniowie powinni się koncentrować na zajęciach o charakterze ekspresyjnym oraz konstruktywnym, powinni oni rekonstruować społeczne doświadczenia ludności w toku praktycznych zajęć
  • istnieją następujące zasady konstruowania programów nauczania:

1. zasada aktywizacji uczniów

2. zasada kształtowania umiejętności praktycznych w toku rozwiązywania problemów

3. zasada łączenia pracy z zabawą

4. zasada problemowego podejścia w nauczaniu

5. zasada włączania uczniów życie środowiska lokalnego

      • nacisk na umiejętności praktyczne

Do wad utylitaryzmu należą następujące cechy:

  • przewaga uczenia się w toku działania oraz nabywania umiejętności praktycznych
  • niedocenianie treści naukowych oraz sprawności intelektualnych
  • dobór treści kształcenia prowadził do jednostronnego wykształcenia
  • utrudnienie w zdobywaniu nowoczesnego poglądu na świat
  • ograniczenie roli wiedzy w praktyczno - życiowych umiejętnościach

MATERIALIZM FUNKCJONALNY

Twórcą tej teorii był Wincenty Okoń, który jako główny cel kształcenia obrał aktywne poznawanie rzeczywistości oraz wdrażanie uczniów do jej przekształcania. Poznanie miało służyć usprawnianiu i udoskonalaniu działalności służącej jako sposób poznawania rzeczywistości. Według tej teorii, dobór treści powinien się opierać na światopoglądzie, ideach przewodnich oraz wszechstronnej działalności o charakterze społecznym, przyrodniczym, technicznym i kulturowym.

EGZEMPLARYZM

Celem egzemplaryzmu było układanie treści kształcenia w systematyczny i wzrostowy sposób

TEORIA PROBLEMOWO - KOMPLEKSOWA

Twórcą tej teorii był Bogdan Suchodolski, który podstawowy cel obrał ułatwienie poznania rzeczywistości przez uczniów poprzez naukę poszczególnych przedmiotów w sposób kompleksowy a nie odrębny. Przedmiotem owej działalności poznawczej miały być problemy, jakich rozwiązanie wymagało korzystania z wiedzy pochodzącej z różnych dziedzin .

STRUKTURALIZM

Strukturalizm kładł nacisk na zapoznawanie uczniów ze strukturą różnorodnych dziedzin wiedzy oraz rozbudowywanie i pogłębianie znajomości owych struktur wraz z rozwojem myślenia jak i dzielenie treści poszczególnych przedmiotów nauczania na podstawowe i wtórne elementy.

TEORIA PROGRAMOWANIA DYDAKTYCZNEGO (strukturyzacji operatywnej)

Głównym założeniem tej teorii był problem nie dotyczący tego, czego należy się uczyć, lecz w jaki sposób należy to robić. Analiza treści kształcenia dokonywała się tutaj za pomocą metody macierzy dydaktycznej oraz grafów. Plan nauczania obejmował wykaz przedmiotów, liczbę godzin wraz z rozkładem na kolejne lata. Program nauczania określał, jakie wiadomości, umiejętności oraz nawyki mają sobie przyswoić uczniowie; posiadał on:

  1. uwagi wstępne, określające cele nauczania danego przedmiotu
  2. materiał nauczania obejmujący prawa, teorie, pojęcia i zasady z danego przedmiotu
  3. uwagi dotyczące realizacji przedmiotu, a więc wskazówki pozwalające na skuteczną jego realizację

Oprócz przedmiotów obowiązkowych istniały przedmioty fakultatywne, służące rozwojowi indywidualnych potrzeb i zainteresowań.

Podręcznik szkolny obejmuje uszczegółowioną treść programu nauczania. Wyróżnia się następujące rodzaje podręczników:

  • podręczniki uniwersalny, zawierający systematyczny tekst z zakresu danego przedmiotu
  • podręcznik systematyczny zawierający uporządkowaną wiedzę z pierwszego roku nauczania danego przedmiotu
  • podręcznik przeznaczony do ćwiczeń oraz zajęć fakultatywnych
  • podręcznik programowany - dotyczy części lub całości rocznego kursu

Podręczniki spełniają następujące funkcje:

  • funkcja informacyjna - przekazywanie informacji które są odpowiednio usystematyzowane logicznie i rzeczowo; istotna jest tutaj obudowa ilustracyjna oraz audiowizualna, które są zintegrowane z podręcznikiem
  • funkcja badawcza - polega na problemowym ujęciu informacji zawartych w podręczniku oraz zawarcie w nim pytań i pewnych dyrektyw badawczych budzących samodzielną działalność uczniów; podręczniki powinny zawierać wiedzę metodologiczną przez co wdrażają one uczniów w prowadzenie samodzielnych badań
  • funkcja transformacyjna- podręcznik powinien wdrażać uczniów (dzięki zawartej w sobie wiedzy) do przekształcania otaczającej ich rzeczywistości, co wiąże się z zawartym w podręczniku materiałem przeznaczonym do ćwiczeń oraz zadań wyrabiających odpowiednie sprawności
  • funkcja samokształceniowa - podręcznik powinien wyrabiać w uczniach nawyki i przyzwyczajenia do systematycznego pogłębiania oraz aktualizowania swojej wiedzy, co wiąże się z pobudzaniem i rozwijaniem ich zdolności poznawczych, kształtowaniem zainteresowań i pozytywnej motywacji do uczenia się danego przedmiotu; podręcznik powinien również umożliwić uczniom opanowywanie podstawowych technik uczenia się

Zasady nauczania - według Kupisiewicza są to pewne normy postępowania dydaktycznego, których przestrzeganie umożliwia nauczycielowi zapoznawać uczniów z podstawami usystematyzowanej wiedzy, rozwijać ich zainteresowania oraz zdolności poznawcze, wpajać naukowy pogląd na świat i wdrażać do samokształcenia. Z kolei zdanie Wincentego Okonia, zasady nauczania to ogólne normy postępowania dydaktycznego określające jak należy wcielać w życie cele dydaktyczne. Zasady nauczania czerpią swoje treści głównie z analizy procesu nauczania w szkole. Wyróżnia się następujące zasady nauczania:

  1. zasada systematyczności
  2. zasada poglądowości
  3. zasada samodzielności
  4. zasada związku teorii z praktyką
  5. zasada efektywności
  6. zasada przystępności
  7. zasada indywidualizacji i uspołecznienia
  8. zasada operatywności wiedzy uczniów
  9. zasada trwałości wiedzy

Ad. 1 Zasada systematyczności - należy jej dokładnie przestrzegać w pracy szkolnej, gdyż wymaga ona pewnej rytmiczności oraz skrupulatności w pełnieniu codziennych obowiązków szkolnych zarówno przez uczniów jak i przez nauczyciela. Zaniedbanie obowiązków ze strony nauczyciela może przejawiać się opuszczaniem zajęć szkolnych lub słabym przygotowaniu do nich, co powoduje powstawanie braków w wiadomościach oraz niedostateczny rozwój umiejętności uczniów.

Ad. 2 Zasada poglądowości - przestrzeganie tej zasady przez nauczyciela przejawia się usuwaniem z procesu nauczania i uczenia się wszelkiego werbalizmu polegającego na tym, iż nauczyciel zastępuje przedmioty oznaczając je przez często nieznane uczniom pojęcia. Zasada ta jest postulatem opierania nauki szkolnej i poznawania rzeczywistości na podstawie konkretnych rzeczy zjawisk czy procesów lub ich obrazowych przedstawień. Zatem uczeń poznający dane treści powinien kojarzyć z nimi odpowiednie słowa.

Ad. 3 Zasada samodzielności - samodzielność w postępowaniu uczniów powinna być uwzględniona zarówno przez szkołę jak i rodzinę, która stopniowo wdraża dzieci już od najmłodszych lat do dokonywania samodzielnych wyborów oraz planowania i wykonywania pracy wraz z jej samodzielnym sprawdzanie. Nauczyciel powinien kształtować u swoich uczniów samodzielne myślenie poprzez:

    • wdrażanie ich do samodzielnego formułowania problemów
    • uczenie samodzielnego ich rozwiązywania
    • przyzwyczajanie młodzieży do kontrolowania i sprawdzania znalezionych odpowiedzi

Ad. 4 Zasada związku teorii z praktyką - uczniów należy przygotowywać do racjonalnego wykorzystywania wiedzy teoretycznej w różnych sytuacjach praktycznych oraz do przekształcania rzeczywistości, przy czym realizacja tej zasady może przybierać różnorakie formy. Łączenie teorii z praktyką ułatwia pojmowanie sensu omawianych zasad.

Ad. 5 Zasada efektywności - obszar funkcjonowania tej zasady zaznacza się pomiędzy celami kształcenia i osiągnięciami szkolnymi. Zasada ta dotyczy więc optymalizacji czynników takich jak:

    • metody pracy nauczyciela oraz uczniów
    • ilość czasu przeznaczonego na wykonanie zadania
    • wiadomości uczniów
    • sprawności uczniów
    • inteligencja i zdolności uczniów
    • wykształcenie oraz kultura pedagogiczna nauczyciela
    • środowisko rodzinne i rówieśnicze

Ad. 6. Zasada przystępności (czyli stopniowania trudności) - dobór materiału nauczania przez nauczyciela wymaga wzięcia przez niego pod uwagę przystępności tych treści dla uczniów oraz dostosowania metod nauczania do ich poziomu tak, by pozwalały one na optymalną pracę na lekcji oraz podczas zajęć pozalekcyjnych. Stopniowanie trudności w procesie nauczania wyraża się w przechodzeniu:

    • od rzeczy bliskich do dalekich
    • od rzeczy łatwych do trudnych
    • od rzeczy znanych do nieznanych

Ad. 7. Zasada indywidualizacji i uspołecznienia - jest to zasada zależności interesów jednostki od interesów zbiorowości. Tradycyjna szkoła traktuje ucznia jako jednostkę odizolowaną od pozostałych członków zbiorowości, co nie przygotowuje go do aktywnego udziału w późniejszym życiu zawodowym oraz społecznym. Należy dbać o uspołecznienie uczniów tworząc z nich pełnowartościowe istoty społeczne dzięki przekazywaniu im odpowiedniej wiedzy o świecie oraz kwalifikacji ogólnych i zawodowych, które umożliwią im zarówno stanie się pełnowartościowymi członkami społeczeństwa jak i realizowanie w tym społeczeństwie swoich indywidualnych celów życiowych.

Ad. 8 Zasada operatywności wiedzy uczniów - wyraża się w posługiwaniu się przez nich zdobytą w czasie nauki szkolnej i pozaszkolnej wiedzą oraz wykorzystywaniu jej w świadomy i planowy sposób; w ten sposób wiedza bierna staje się wiedzą operatywną.

Ad. 9 Zasada trwałości wiedzy - jest to zasada polegająca na świadomym i aktywnym udziale ucznia w procesie kształcenia.

Metody nauczania(z grec. "methodos" - badanie, droga do prawdy) - są to systematycznie stosowane sposoby pracy nauczyciela z uczniami, umożliwiające uczniom opanowanie wiedzy wraz z umiejętnością posługiwania się nią w praktyce oraz rozwijanie ich zdolności i zainteresowań. Metody nauczania odpowiadają na pytanie w jaki sposób należy uczyć.

Metody nauczania dzielą się na metody:

    • oparte na słowie
    • pogadanka
    • opowiadanie
    • dyskusja
    • wykład
    • praca z książką
    • oparte na obserwacji (oglądowe)
    • pokaz
    • oparte na pomiarze
    • metoda pomiaru rzeczy, zjawisk i procesów
    • oparte na praktycznej działalności uczniów
    • zajęcia laboratoryjne
    • zajęcia praktyczne
    • metody problemowe
    • gry dydaktyczne

Do czynników, które determinują dobór odpowiednich metod nauczania zalicza się:

  • cele
  • treści
  • zadania dydaktyczne
  • wiek uczniów
  • kwalifikacje nauczyciela

Nie jest jednak tak, że dane grupy metod czy też pojedyncze metody są rygorystycznie wiązane na przykład z fazami rozwoju dzieci, gdyż kryteria doboru tych metod nie wykluczają się wzajemnie lecz ukierunkowują wskazując jedynie pewne tendencje. Dlatego też nie należy stosować tylko danego rodzaju metod, gdyż nie zapewniają one harmonijnego rozwoju uczniów. owej jednostronności w dobrze metod przeciwstawny jest postulat dotyczący racjonalnego łączenia różnych metod nauczania. Natomiast o sposobach pracy nauczyciela decydować powinny takie czynniki jak:

    • wiek uczniów
    • właściwości określonego przedmiotu nauczania
    • cele i zadania dydaktyczne

Wśród metod gier dydaktycznych można wyróżnić następujące:

  1. metoda sytuacyjna - wyrabia umiejętność dokonywania analizy danego problemu składającego się na sytuację trudną oraz umiejętność podejmowania odpowiednich decyzji i wskazywania skutków swoich poczynań; metoda sytuacyjna dotyczy zazwyczaj sytuacji fikcyjnych, które jednak są prawdopodobne, ma ona prospektywny charakter i jest podobna do metody przypadków
  1. metoda inscenizacji - przybiera różne formy, jak na przykład improwizowany dialog lub dyskusja, odtwarzania jakiś wydarzeń mających miejsce w przeszłości lub wymyślonych; metodę tę stosować można również przy dużej liczbie uczniów oraz w celach nie tylko intelektualnych lecz również emocjonalnych
  1. metoda przypadków - niewielka grupa uczniów dokonuje opisu pewnego przypadku w zakresie danej dziedziny, jak na przykład odkrycia naukowe, produkcja, przestępczość, handel, stosunki międzyludzkie; uczniowie na podstawie opisu tych sytuacji starają się rozwiązać wiążące z nimi trudności wyjaśniając dany przypadek; przyjęte przez uczniów rozwiązanie sytuacji nie musi być jedno i pewne - można przyjąć tutaj kilka rozwiązań, a konfrontacja tych proponowanych z właściwym stwarza okazję do odnajdywania różnic oraz ewentualnych błędów popełnionych przez uczniów

Niepowodzenia szkolne - są to sytuacje charakteryzujące się wyraźnymi rozbieżnościami pomiędzy wychowawczymi oraz dydaktycznymi wymaganiami szkoły a osiąganymi przez uczniów wynikami w nauce oraz ich zachowaniem. Zakłada się tutaj, iż wymagania szkolne są adekwatne do uznawanych przez dane społeczeństwo celów wychowania i obowiązujących programów.

Drugoroczność stanowi jawną postać niepowodzeń szkolnych, innymi słowy - jest ona jawnym przyznawaniem się szkoły do pewnej porażki. Innym pojęciem jest odsiew szkolny, oznaczający zupełne przerwanie nauki przed ukończeniem szkoły. Skutkiem odsiewu jest zwiększenie szeregów niewykwalifikowanych i nieprzystosowanych do życia ludzi, którzy zwiększają nakłady finansowe państwa. Istnieją również niepowodzenia ukryte polegające na tym, iż uczeń nie jest zadowolony ze swojej pracy szkolnej, nie nadąża za resztą klasy, nie rozumie przerabianego materiału itd.

Jako główne przyczyny niepowodzeń szkolnych często przyjmuje się te tkwiące w samych uczniach, czyli brak odpowiednich zdolnościami. Jan Konopnicki wyróżnia następujące przyczyny niepowodzeń szkolnych:

  1. czynniki ekonomiczno - środowiskowe, takie jak brak odpowiedniej opieki, brak pieniędzy, niski poziom kultury oraz wykształcenia rodziców
  1. czynniki intelektualne, takie jak niski poziom intelektualny i brak zdolności ucznia
  1. czynniki dydaktyczno - programowe, czyli wadliwe kryteria ocen i braki w doborze treści kształcenia

Z kolei Kupisiewicz wyróżnia czynniki takie jak:

  1. błędy metodyczne nauczyciela wynikające z jego małej wiedzy dotyczącej procesów nauczania oraz uczenia się
  1. niedostateczna znajomość uczniów
  1. brak opieki nad uczniami wykazującymi trudności w nauce ze strony szkoły

Do metod i środków walki z niepowodzeniami zalicza się:

  • możliwie wczesne wykrycie niepowodzeń oraz pomoc, co umożliwia uważna obserwacja uczniów, którym nauka sprawia trudności oraz zainteresowanie nimi wraz z udzieleniem odpowiedniej pomocy ze strony nauczyciela i rówieśników
  • dbanie, by każdy uczeń dobrze opanował czytanie i podstawy matematyki, gdyż źle czytające dziecko stanowi potencjalnego kandydata na złego ucznia
  • zapewnienie przyjaznej atmosfery w klasie oraz szkole
  • odpowiednia atmosfera w domu rodzinnym oraz częste kontakty nauczyciela z rodzicami
  • istnienie u uczniów poczucia bycia potrzebnym, co zapewnia im identyfikację z klasą oraz szkołą
  • zaangażowanie całej szkoły w działania zapobiegające niepowodzeniom

Do podstawowych środków dydaktycznych do walki z niepowodzeniami szkolnymi należą:

  1. profilaktyka pedagogiczna wraz z nauczaniem problemowym i grupowym, co ustrzega przed popełnianymi przez nauczyciela błędami metodycznymi
  1. diagnoza pedagogiczna opierająca się na takich sposobach poznawania uczniów i kontroli wraz z oceną wyników nauczania, które umożliwiają szybkie wykrywanie tworzących się braków w wiadomościach, umiejętnościach oraz nawykach poszczególnych uczniów; diagnoza służy więc poznaniu uczniów w celu ustrzeżenia się przed niepożądanymi sytuacjami
  1. terapia pedagogiczna wraz z wyrównywaniem zaległości i braków w opanowanym przez uczniów materiale nauczania, co odbywa się dzięki indywidualizacji procesu nauczania w czasie lekcji oraz dzięki organizowanym przez szkołę zajęciom pozalekcyjnym odbywającym się w grupach wyrównawczych, jak na przykład korepetycje czy grupy wyrównawcze

Formy organizacyjne nauczania - dobór tych form zależy następujących czynników:

    • celów kształcenia
    • liczby uczniów
    • miejsca i czasu pracy
    • właściwości przedmiotów nauczania
    • zadań kształcenia
    • zaplecza materialnego szkoły (pomoce naukowe) itp.

Formy nauczania determinują organizację pracy szkolnej wskazując, jak należy organizować proces kształcenia w zależności od tego kto, gdzie, kiedy i w jakim celu stanowi przedmiot kształcenia. Istnieje następująca klasyfikacja form organizacyjnych:

    • nauczanie jednostkowe, gdzie uczeń indywidualnie realizuje zadania dydaktyczne korzystając z bezpośredniej lub pośredniej pomocy nauczyciela
    • nauczanie zbiorowe- w jego obrębie wyróżnia się następujące systemy:
    • klasowo - lekcyjny (uczniowie będący w takim samym wieku tworzą klasę, która pracuje według założonego, rocznego planu nauczania; podstawową jednostką jest lekcja poświęcona określonemu przedmiotowi; praca uczniów kierowana jest przez nauczyciela; współzawodnictwo jest tutaj zaletą, a wadą - brak indywidualizacji treści kształcenia)
    • laboratoryjno - lekcyjny
    • warsztatowo - lekcyjny
    • nauczanie grupowe

- opiera się na niewielkich, 3 - 6 osobowych grupach o stałym składzie (w obrębie klasy)

    • każda z grup kierowana jest przez przewodniczącego, natomiast wszystkie pracują pod okiem nauczyciela
    • taka forma pracy współwystępuje z nauczaniem zbiorowym
    • uczniowie są oceniani w sposób indywidualny
    • podstawą pracy grupowej jest dyskusja
    • do zalet pracy grupowej należy fakt, iż wszyscy uczniowie są zaangażowani w realizację zadań, uczniowie słabsi łatwiej nawiązują kontakt, ma miejsce tutaj indywidualizacja tempa pracy uczniów
    • zajęcia pozalekcyjne (pozaszkolne) - zalicza się tu takie formy pracy jak wycieczka czy praca domowa

Wyróżnia się następujące kryteria klasyfikacji:

  1. liczba uczniów → formy organizacji jednostkowe, grupowe oraz zbiorowe
  2. miejsce pracy uczniów → zajęcia szkolne oraz pozaszkolne
  3. czas trwania lekcji → zajęcia lekcyjne oraz pozalekcyjne

System klasowo - lekcyjny stanowi najbardziej dojrzałą formę organizacji nauczania. Istnieją również takie formy jak:

  • szkoła Deweya - gdzie uczniowie wykonywali zadania związane z uprawą roli czy też pracę rzemieślniczą itp.
  • metoda projektów- wychowanie przez działanie
  • plan daltoński - nie ma prowadzonych lekcji, a uczniowie otrzymują określone materiały do nauczenia się z poszczególnych przedmiotów
  • metoda ośrodków zainteresowań - w miejsce przedmiotów nauczania wprowadzane są tematy zajęć, które wiążą się z zainteresowaniami i życiem uczniów
  • nauczanie łączne- jest skoncentrowane na rzeczach ojczystych, obejmuje coraz to szerszy krąg rzeczy oraz zjawisk
  • system Freineta - treści nauczania stanowią życie środowiska wraz z jego społecznymi oraz przyrodniczymi zjawiskami
  • metoda kompleksów - w miejsce przedmiotów nauczania wprowadza się kompleksy tematyczne

Lekcja stanowiąca podstawową jednostkę zinstytucjonalizowanych form organizacyjnych procesu nauczania, określa zarówno czas realizacji danych tematów, na które dzieli się materiał programowy jak i wpływa na przebieg procesu kształcenia, czyli na rozłożenie w czasie działów programu i wiążących się z nimi poszczególnych zadań dydaktycznych. Strukturę lekcji wyznaczają:

  • cele
  • metody nauczania
  • środki nauczania
  • treści
  • wiek uczniów
  • zadania dydaktyczne

Lekcja nie jest traktowana jako zamknięta, izolowana całość, lecz jako element pewnego zbioru, który jest ściśle powiązany oraz zazębiający się z poprzedzającymi i następującymi lekcjami. Istnieją następujące typy lekcji:

  1. lekcje poświęcone kontroli oraz ocenie wyników nauczania
  2. lekcje służące zapoznawaniu uczniów z nowymi treściami
  3. lekcje powtórzeniowo - systematyzujące

oraz lekcje:

  1. podające → przyswajanie
  2. problemowe → odkrywanie
  3. operacyjne → działanie (np. nauka zawodu)
  4. ekspozycyjne → przeżywanie (np. rzeźba czy malarstwo)

Wyróżnia się następujące rodzaje prac domowych:

  • przygotowujące materiał do nowej lekcji
  • utrwalające przyswojony materiał
  • kształtujące umiejętności, nawyki i przyzwyczajenia (np. nauka języków czy wychowanie fizyczne)
  • wymagające większego stopnia samodzielności (np. wypracowania, utwory literackie, wykonywanie pomocy naukowych itp.)

Treść pracy domowej powinna w sposób zrozumiały wiązać się z treściami lekcji oraz być należycie wyjaśniona uczniom. Już od pierwszych klas zadawane prace domowe wdrażają uczniów do samodzielnej pracy, często stosuje się również ćwiczenia próbne w czasie lekcji, poprzedzające pracę domową. Najczęściej stosowana jest forma zadawania, gdzie wyjaśnia się temat, cel pracy i podaje instrukcję.

Środki dydaktyczne- to przedmioty dostarczające uczniom pewnych bodźców zmysłowych, które oddziałują na ich słuch, wzrok, dotyk itd. ułatwiając proces bezpośredniego i pośredniego poznawania rzeczywistości. Do funkcji środków dydaktycznych zaliczamy:

    • funkcję poznawczą - służą one poznawaniu określonych fragmentów rzeczywistości
    • funkcję kształcącą - stanowią narzędzie służące rozwijaniu zdolności poznawczych, uczuć oraz woli uczniów
    • funkcję dydaktyczną - stanowią ważne źródło dla nabywanych wiadomości oraz umiejętności, ułatwiają utrwalanie materiału oraz weryfikację hipotez itp.
    • funkcję praktyczną
    • funkcję badawczą

Środki dydaktyczne dzieli się na następujące grupy:

  1. środki wzrokowe:
  • maszyny
  • modele
  • narzędzia
  • obrazy (ruchome oraz nieruchome)
  • preparaty
  • przedmioty naturalne
  • schematy
  • symbole (słowa, litery, cyfry, diagramy)
  1. środki słuchowe:
  • aparaty radiowe
  • instrumenty muzyczne
  • płyty gramofonowe
  • taśmy magnetofonowe
  • urządzenia
  1. środki wzrokowo - słuchowe:
  • projektor
  • telewizor
  1. środki częściowo automatyzujące proces nauczania:
  • laboratoria językowe
  • maszyny dydaktyczne
  • podręczniki programowe

Środki dydaktyczne takie jak radio, gramofon czy magnetofon wykorzystywane są przede wszystkim w trakcie zajęć muzycznych. Telewizja dydaktyczna oraz filmy dydaktyczne pełnią istotną rolę w procesie nauczania, ponieważ eksponują one dane zjawiska, wydarzenia oraz procesy wielokrotnie w różnym czasie. Wybór środków dydaktycznych zależy od takich czynników jak:

    • cele dydaktyczne
    • przedmiot nauczania
    • umiejętności nauczyciela
    • wiek uczniów
    • wyposażenie szkoły
    • zadania dydaktyczne itp.