Powieść "Ogniem i Mieczem" stanowi pierwszą część trylogii Henryka Sienkiewicza, w skład której wchodzą jeszcze "Potop" i "Pan Wołodyjowski". Pierwodruk "Ogniem i mieczem" ukazywał się w odcinkach czasopiśmie "Słowo" w latach 1883-1884. Początkowo miał powstać tylko ten jeden tom powieści, która pierwotnie miała nosić tytuł "Wilcze gniazdo" i obejmować walki polsko-kozackie. Pełne wydanie książkowe ukazało się w 1984 roku.

Fakty historyczne a powieść:

W XVII wieku ukraińscy Kozacy byli mocno uciskani w ramach pańszczyzny przez polską szlachtę i magnaterię oraz możnowładców, których nazywano "królewiętami kresowymi". Dlatego Kozacy, pod wodzą Bohdana Chmielnickiego postanowili się zbuntować i rozpoczęli walkę narodowo-wyzwoleńczą, której trudno odmówić uzasadnienia. Henryk Sienkiewicz jednak ich wolnościowe dążenia traktuje jako bunt skierowany przeciwko prawowitej władzy Polaków i przedstawia poczynania Kozaków jako prymitywne rzezie i rozboje, ogólnikowo natomiast przedstawia rzeczywistą sytuację Kozaków i ich marzenia o wolności. Walki ukraińsko-polskie ocenia jako haniebną, bratobójczą wojnę domową, a nie walkę w słusznej sprawie, jaką po części była. Henryk Sienkiewicz, sam wywodząc się ze szlachty, solidaryzuje się z polską szlachtą i magnaterią, która tytułowym "ogniem i mieczem" miała zdusić zbuntowany lud. Dlatego Polaków ukazuje jako patriotów walczących w słusznej sprawie obrony granic. Taka linia ideowa utworu wiąże się również z misją "ku pokrzepieniu serc", jaka przyświecała pisarzowi. Starał się przypomnieć narodowi czasy jego świetności i potęgi, gdy dzięki sile oręża odnosił chwalebne zwycięstwa, jak te spod Zbaraża i Beresteczka. Henryk Sienkiewicz przedstawia przekrojowy obraz szlachty, jako warstwy społecznej. Pokazuje ideały, jakie jej przyświecały, jej męstwo i oddanie polskiej sprawie. Wywodziło się z niej znakomite rycerstwo, na którym opierała się wówczas militarna siła kraju.

Wybrani bohaterowie:

- książę Jarema Wiśniowiecki, postać historyczna, potężny magnat na Ukrainie, został przedstawiony w powieści jako znakomity wódz, doświadczony i zdolny polityk oraz szlachetny rycerz, odważny i pełen siły, niepokonany wojownik bez skazy, cieszący się miłością żołnierzy, dobry i czuły jak ojciec dla poddanych, bezwzględny pogromca buntowników, ojciec przyszłego króla Rzeczypospolitej, Michała Korybuta Wiśniowieckiego.

- Bohdan Chmielnicki, postać historyczna, ukraiński bohater narodowy, negatywnie i tendencyjnie przedstawiony w powieści jako barbarzyński zabójca, mający na uwadze tylko własne, prywatne dobro, zarozumiały i pyszny tyran, podstępny zdrajca, gotowy sprzymierzyć się z wrogiem dla własnej korzyści.

- Jan Skrzetuski, porucznik w służbie księcia Jeremy Wiśniowieckiego, podziwiający go jako wodza i polityka oraz szczerze mu oddany i bardzo przez niego ceniony. Jego zadanie jest stłumieniem powstania Kozaków. Przedstawiony jest jako idealny rycerz, szlachetny i prawy, wyznający chrześcijańskie zasady, gotów poświęcić życie w imię wartości, takich jak Bóg, Honor i Ojczyzna. Dobro państwa przedkłada nad własne korzyści i szczęście osobiste, dlatego rozłącza się z ukochaną, gdy musi stanąć na polu walki. Jego nazwisko zaczerpnął Henryk Sienkiewicz ze źródeł historycznych, według których noszący takie nazwisko rycerz, zdołał wydostać się podczas oblężenia Zbaraża, a także brał udział w walkach pod Beresteczkiem. Jest to kluczowa postać powieści. Jego nazwisko pojawi się też na kartach następnego tomu trylogii.

- Bohun, kozacki pułkownik, o niejasnym pochodzeniu i tajemniczej przeszłości, jednak cieszący się u nich wielką sławą i poważaniem. O jego wyczynach krążyły legendy, a nawet układano o nich pieśni. Jego waleczność, odwaga i męstwo wzbudzają szacunek także u wrogów. Dumny, zapalczywy i porywczy, namiętnie zakochany w Helenie, nie cofa się przed niczym, by ją zdobyć. Porywa ją, myśląc, że uda mu się zmusić ją do wzajemnej miłości. Na zawsze pozostanie jej wierny, choć ona wybrała innego, postanowił odbudować zrujnowane Rozłogi.

- Helena Kurcewiczówna, córka księcia Wasyla, stronnika Michała Wiśniowieckiego (ojca Jeremy), zmuszonego do ucieczki z powodu fałszywego oskarżenie o zdradę. Osierocona przez matkę Helena, pozostawała pod opieką wuja Konstantyna, a później jego żony. Jest to niezwykle piękna dziewczyna, w której szaleńczo zakochany jest Bohun oraz Skrzetuski, którego uczucie odwzajemnia. Wątek miłosny w powieści został oparty na schemacie trójkąta, gdzie na drodze dwojga kochanków (Heleny i Jana Skrzetuskiego) staje ten trzeci (Bohun). Ten ostatni jako nieprzejednany rywal Skrzetuskiego stara się uniemożliwić ich szczęście. Dodatkowo Jan Skrzetuski musi na jakiś czas rozłączyć się z ukochaną, gdyż wzywają go obowiązki wobec ojczyzny. Oczywiście po wielu perypetiach następuje szczęśliwe zakończenie.

- Onufry Zagłoba, typowy polski szlachcic reprezentujący również liczne wady tej warstwy. Mistrz podstępów i forteli, dzięki którym nieraz ratuje z opresji swoich przyjaciół. Jego postać wprowadza do powieści spory ładunek komizmu. Zagłoba pojawia się we wszystkich częściach Trylogii, w ostatniej z nich ("Panu Wołodyjowskim") jest już niemal dziewięćdziesięcioletnim starcem. Z natury pyszałkowaty i tchórzliwy, potrafi wykazać się męstwem.

Plan wydarzeń:

  1. Jan Skrzetuski, namiestnik chorągwi husarskiej, ratuje życie Bohdanowi Chmielnickiemu (koniec roku 1647, Dzikie Pola, tj. kresy południowo-wschodnie Rzeczypospolitej położone nad Omelniczkiem - dopływ Dniepru).
  2. Spotkanie z Heleną Kurcewiczówną, zaręczoną przez ciotkę z Bohunem, którego uczuć nie odwzajemnia (początek 1648 r.).
  3. Skrzetuski dostaje się do niewoli u B. Chmielnickiego; wiarołomstwo Krzeczowskiego; przegrane bitwy pod Korsuniem i Żółtymi Wodami; bestialstwa "czerni" wobec Polaków.
  4. Bohun dokonuje zemsty w Rozłogach - opiekunka Heleny i jej dwaj synowie zostają zamordowani, natomiast dwór zostaje podpalony przez kozackich chłopów, zbuntowanych wobec wyzyskujących ich Kurcewiczów.
  5. Onufry Zagłoba Heleną uciekają w przebraniach. Za nimi rusza pogoń.
  6. Książę Jeremi Wiśniowiecki, wobec klęski pod Korsuniem, wzywa wszystkie oddziały do Łubniów. Śmierć króla Władysława IV. Obóz sprawujący władzę w kraju chce uniknąć konfliktu na drodze ustępstw wobec Kozaków zażegnać zarzewie wojny domowej. Jarema uważa, że Kozaków należy potraktować "ogniem i mieczem", jednak zdaje się na decyzję regimentarzy, by nie szerzyć anarchii. Po nieudanych poselstwach do Chmielnickiego, wojna jest nieunikniona.
  7. Bar zostaje zdobyty.
  8. Bohun, który porwał Helenę, pozostawia ją u wiedźmy Horpyny i jej pomocnika Czeremisa, w jarze niedaleko Raszkowa, nad Waładynką.
  9. Jan Skrzetuski zostaje posłany przez Wiśniowieckiego, by przeprowadzić wywiad na temat wojsk Bohdana Chmielnickiego. Szerzy również pogłoski o rychłym nadejściu księcia, w celu dezorientacji Kozaków.
  10. Zagłoba dostaje się w ręce Bohuna. Z pomocą przybywa Wołodyjowski. "Mały rycerz" pojedynkuje się z Bohunem. Zadziwia wszystkich swą zręcznością, także Charłampa, który podobnie jak Wołodujowski darzy uczuciem Anusię Borzobohatą.
  11. Jan Kazimierz zostaje wybrany królem Rzeczypospolitej. Skrzetuski wraz z wojewodą Kisielem udaje się do Chmielnickiego, któremu zostaje wręczona hetmańska buława czerwona chorągiew z wyhaftowanym orłem. Rozejm zostaje zawarty, ale tylko tymczasowo.
  12. Helena zostaje odbita za pomocą podstępu przez Rzędziana, Wołodyjowskiego i Zagłobę. Sami cudem unikają niewoli dzięki oddziałom Roztworowskiego i Kuszla.
  13. Zbaraż zostaje oblężony. Longinus Podbipięta bohatersko ginie, dopełniwszy swych ślubów rycerskich. Skrzetuskiemu udaje się powiadomić o oblężeniu króla.
  14. Spotkanie Heleny z Janem Skrzetuskim.
  15. Epilog: zwycięstwo pod Beresteczkiem (1651r.). Ucieczka Chana. Bohun zostaje mianowany kozackim wodzem. W końcu umiera w Rozłogach, które odbudował.