Porównanie światopoglądu czterech epok

Zestawienie światopoglądu czterech epok: Średniowiecza, Renesansu, Baroku i Oświecenia

Oświecenie i Renesans to dwa historyczne okresy, które są do siebie bardzo podobne. Ale znacznie różnią się od baroku czy też Średniowiecza, ponieważ te natomiast zbliżone są do siebie. Wszelki różnice oraz podobieństwa światopoglądowe między poszczególnymi epokami wynikają z tak zwanej sinusoidy autorstwa Krzyżanowskiego, czyli naprzemiennej obecności klasycznych i romantycznych nurtów. Jednak to nie decyduje o monotonności poglądów, ale wręcz przeciwnie, każdy nowy okres jest inny, postępowy i nie powiela wzorów, ale wnosi nowe.

Średniowiecze i Barok to epoki, w których przeważa metafizyczne spojrzenie na poznanie świata. W pierwszej z nich filozofia jest podporządkowana religii, która zyskała niezależność w kwestii stawiania pytań o sens i kształt świata oraz życia ludzkiego. Filozofia natomiast skupiała się jedynie na wyjaśnianiu oraz próbie usystematyzowania wiedzy oraz prawd wiary, ponieważ one stały się pewnikami bezdyskusyjnymi. Głównym poglądem epoki był teocentryzm, który cały świat podporządkowuje Bogu, jest w środku zainteresowania człowieka i jednocześnie Bóg, to główny cel życia ludzkiego.

Filozofie obu epok opierają się na platońskim dualizmie, w którym ciało i dusza nie mogą ze sobą współgrać, ponieważ są odrębne od siebie. Na tej właśnie koncepcji dualistycznej w traktowaniu człowieka narodziła się w Średniowieczu ascetyczna postawa. U jej podstaw leży filozofia świętego Augustyna, która mówiła, że dusza doskonali się w wyniku kontemplacji z Bogiem a człowiek musi walczyć ze swą cielesnością. Ciało to siedziba diabła i dlatego trzeba zrobić wszystko, żeby go stamtąd wygonić. Dlatego częste było zjawisko biczowania się, spania na ostrych kamieniach., pochodów pokutników, którzy ubrani byli w ostre ubrania oraz pustelnicy, którzy jedli tylko owoce leśne. Dużą popularność uzyskał święty Szymon Słupnik, który był ascetą pochodzącym z rejonów Antiochii. To on w przez dwadzieścia siedem lat żył w niewielkiej klatce umieszczonej na słupie o wysokości 15 metrów. Tego typu zachowania opisywała ówczesna literatura, ponieważ ogromnie popularne było pisanie żywotów świętych, czyli hagiografii. Często pisano je na zlecenie, na potrzeby społeczeństwa, ponieważ coraz mocniej upowszechniał się kult świętych, a tego rodzaju piśmiennictwo miało także swoje określone zasady. Najpierw prezentowano miejsce i warunki, w jakich urodził się święty, potem opisywano jego ascetyczne życie, bez bogactw, w biedzie, a na koniec następował moment męczeńskiej śmierci i przedstawienie cudów dokonanych w czasie życia oraz po jego zakończeniu. Uważano, że wszyscy musza mieć indywidualnego patrona świętego, podobnie jak każda miejscowość. Starannie przetrzymywano i szanowano kości świętych, czasami sprzedawano je. Hagiografie charakteryzowały się moralizatorstwem i dydaktyzmem, ponieważ dawały wzorce do naśladowania.

Gatunkiem hagiograficznym jest utwór zatytułowany "Legenda o św. Aleksym", którego bohaterem jest typowy średniowieczny asceta, syn zamożnego, urzędnika rzymskiego. Wszystkie swoje dobra rozdał "popom, żakom". Z woli rodziców ożenił się, ale zostawił swoją małżonkę w dzień zaślubin, zaś sam uciekł z miasta Rzym i rozpoczął biedne życie, aż wreszcie skończył w dobrowolnym poniżeniu obok swojego domu, ponieważ "każdy nań pomyje lał". Ale jeszcze gdy Aleksy żył wydarzył się cud, ponieważ Matka Boska nakazała, odźwierny zabrał leżącego pod schodami żebraka do kościoła, aby ten nie zamarzł w zimie.

Inny model ascety został nakreślony przez świętego Franciszka z Asyżu. Według niego człowiek wierzący ma obowiązek pogardzać dobrami tego świata i chronić się przed nimi. Na świat powinien patrzeć jak na dzieło boże i wszystko podziwiać (florę, faunę), piękno natury i jej harmonię oraz żyć w zgodzie z nią. Przykład takiej postawy daje sam święty w utworze, pt.: "Kwiatki św. Franciszka". Mamy tu do czynienia z osobą, która poszukuje sensu istnienia na ziemi, stara się z miłością podchodzić do wszystkiego co na niej się znajduje. Historia Franciszka opisana jest niczym wzór godny naśladowania, uniwersalny, bez względu na czas historyczny. Niektóre opowieści są krótkie, paru zdaniowe i stanowią o nauce świętego Franciszka. Uważał, że świat napełnia zło, sam człowiek jest grzeszny, jednak można to pokonać przy pomocy łagodności, dobroci i miłości. Mówił, że wszyscy ludzie są braćmi. Namawiał do opieki nad grzesznikami i zbrodniarzami i do próby przekonywania ich, nakłaniania do zmiany, do wybaczania i nawracania ze złej drogi. Wiara Franciszka była radosna, przepełniona miłością do człowieka, natury i wszystkich istot żyjących. "kwiatki św. Franciszka są ponadczasowe, uniwersalne i stanowią rodzaj drogowskazów oraz zbiór wartości, którymi człowiek ma się kierować. Dla niego miłość i radość z każdego nowego dnia były wartościami samymi w sobie i to powoduje, że wszyscy powinni starać się takie życie. Pogląd Franciszkański był filozofią opierającą się na zgodzie z wszechświatem, jaki stworzył Bóg, na miłości do wszystkiego co zostało stworzone oraz do Boga. Niektóre elementy owego poglądu przeminęły. Obecnie nie ma raczej ascezy, mitu rycerza lub władcy, ale pozostało uczucie miłości do życia, do natury, radość z życia człowieka, który jest szczęśliwy i cieszy się każdym przeżytym dniem.

W literaturze polskiej w Średniowieczu dominowała religijność. Najważniejszym zabytkiem epoki była "Bogurodzica". Jest to religijna pieśń o charakterze modlitwy do Matki Boskiej oraz Jana Chrzciciela o uproszenie szczęśliwego życia i zbawienia wiecznego. W słowach "a na świecie zbożny pobyt, po żywocie rajski przebyt" wyrażone zostały główne cele, które stały przed średniowiecznym człowiekiem.

W "Rozmowie Mistrza Polikarpa ze Śmiercią" zrealizowany został kolejny element średniowiecznej twórczości literackiej. Chodzi tu mianowicie o przypominanie człowiekowi o nieuchronnie zbliżającej się śmierci, "memento mori" ("pamiętaj, że umrzesz"). W utworze Śmierć w rozmowie z Polikarpem opowiada historię swojego narodzenia, mówi o swoich atutach, które pozwalają jej dominować nad światem przyrody oraz nad światem ludzkim. Swoją opowieść Śmierć kończy na informacji, że każdego ona spotka, ponieważ życie doczesne się kończy i zaczyna się zbawienie ostateczne.

Barok był w swym światopoglądzie podobny do Średniowiecza. Tu, podobnie jak tam dużą popularnością cieszyło się hasło: "pamiętaj, że umrzesz", które nieco zmieniono: "pamiętaj, że wszystko przemija". Według myśli Kartezjusza wszystko można było poznać dzięki rozumowi. Można tu znaleźć analogię do myśli scholastycznej św. Tomasza z Akwinu. Natomiast Pascal uważał, że rozum jest tym, co przeszkadza w dotarciu do Boga, a umożliwia to jedynie wiara. Twierdził, że "jeśli Boga nie ma, nic nie tracimy, a jeśli jest, wiele zyskujemy". Ludzi Baroku fascynował czas. Dla nich życie człowieka było jak koło, zaś znakiem tego okresu był zegar. Świat porównywano do labiryntu, nietrwałego, przemijającego, pełnego chaosu i zamieszania.

Barok doprowadził do zupełnego zachwiania równowagi pomiędzy treścią a formą utwory literackiego. Tak zwane "barocco", stylistyka barkowa, niekształtna perła, dziwny styl nie podporządkowujący się wzorom klasycznym. Podstawowym zadaniem pisarza było wywieranie ogromnego wpływu na czytelnika, próba jego zszokowania specyfiką tematu, zadziwiającym pomysłem, tak zwanym konceptem, zgromadzeniem dużej ilości antytez oraz paradoksów, a także operowanie kontrastami.

Te zjawiska najbardziej widoczne są w twórczości poetyckiej Jana Andrzeja Morsztyna. Jedną z bardziej znanych i specyficznych sonetów tego autora jest utwór zatytułowany "Do trupa". W dość zaskakujący sposób autor zestawił tu człowieka cierpiącego z powodu nieszczęśliwej miłości do trupa. Natomiast inny utwór pt.: "Niestatek" gromadzi liczne szokujące paradoksy, takie jak zamykanie w worku wiatru, uspokajanie burzy na morzu za pomocą groźby, zapełnienie łzami wulkanu Etna. Na zakończenie wiersza poeta zamieścił dość dziwny efekt, polegający na stwierdzeniu, iż największy paradoks to "stateczna białogłowa".

Autor skupia się przede wszystkim na udoskonaleniu form, zastosowaniu przeróżnych środków artystycznych, zaś zupełnie nie zwracał uwagi na tematykę, która zwykle była dość prozaiczna i dotyczyła flirtów na salonach, schlebianiu i komplementowaniu dam.

Dużo bardziej aktualne przesłanie miała twórczość Daniela Naborowskiego, ponieważ była dowodem nawrotu do określonych zamysłów religijnych i filozoficznych w epoce Średniowiecza. Poeta ten bardzo zdecydowanie nazywał kolebkę grobem. Jego poezja przedstawiała krótkie i marne życie ludzkie. Tego typu nawiązania były już wcześniej, w renesansie dało się zaobserwować to u pewnego twórcy, który podejmował tematykę refleksyjno - religijną i określano go mianem prekursora baroku. Mowa tu o poecie Mikołaju Sępie Szarzyńskim. Twórczość tego poety była pełna niepokoju metafizycznego i nakłaniała do zadumania się nad celem istnienia ludzkiego i jego sensem. Poezja ta jest symbolem zwrócenia się ku średniowiecznych wzorów, dla których najważniejszym celem było wieczne zbawienie. Dla Szarzyńskiego osiągniecie tego celu możliwe było tylko przez miłowanie Boga. Rozróżniał dwa typy miłości: wieczną ( Bóg: "Miłość jest własny bieg życia naszego") oraz ziemską, czyli uwielbienie dóbr materialnych (ona przemija). Osoba mówiąca w wierszach zdaje się być rozdarta psychicznie: "wątły, niebaczny, rozdwojony w sobie". Przemyślenia pisarza mają charakter religijny, napełnione są niepokojem, wyrażają przekonanie o przemijalności rzeczywistości życia ziemskiego. W innym utworze, zatytułowanym "O wojnie naszej, którą wiedziemy z szatanem, światem i ciałem" autor zajmuje się naturą człowieka i traktuje ją tak ja czyniono to w Średniowieczu, czyli dualistycznie. Człowiek nie potrafi się radować z życia doczesnego, ponieważ wszystko, co ziemskie jest niestałe, grzeszne i niestosowne.

Tą koncepcję barokową kontynuuje twórczość Daniela Naborowskiego, ucznia Galileusza, człowieka wszechstronnego, wykształconego, ukazującego wielostronnie nieubłagalność biegu czasu ("Krótkość żywota"). Człowiek nie może nic poradzić a upływający czas i dzisiaj raduje się z życia, a następnego dnia umiera i nie ma możliwości, aby jakiś dzień, wydarzenie powtórzyło się w przyszłości:

"Między śmiercią, rodzeniem byt nasz ledwie może

Nazwan być czwartą częścią mgnienia; wielom była

Kolebka grobem, wielom matka ich mogiła".

Poezja Naborowskiego zawiera również charakterystyczne w średniowieczu, ale pochodzące z Biblii przekonanie o przemijalności i nietrwałości dóbr doczesnych ( "Księgi Koheleta" ). Dlatego też zabieganie o zbytki tego świata jest daremne i bezsensowne, ponieważ "wszystko marność i gonienie za wiatrem".

Średniowiecze i Barok łączyła religijność, tendencja metafizyczna, trudność w kreowaniu jednoznacznego obrazu świata, uczuciowość i fantazja w opisywaniu świata. Tak jak w Baroku, tak w Średniowieczu dobra materialne życia doczesnego nie były nic warte. Obie epoki odznaczały się tajemniczością, nacechowaniem pesymistycznym.

Nieco inne spojrzenie na świat widać w kolejnych epokach, czyli w Renesansie i Oświeceniu. Tu inaczej niż w platonizmie średniowiecznym, ukształtował się neoplatonizm, który uznawał, że dusza wraz z ciałem tworzą jedno i wzajemnie się uzupełniają. Istnieją w całkowitej harmonii. Przeważa tutaj kierunek klasycystyczny, co kontrastuje ze średniowiecznym romantyzmem. Klasycyzm idealnie odzwierciedlał filozofię oświeceniową. Opierał się na przesłankach rozumowych. Natomiast w Renesansie głównym prądem był humanizm. Dlatego Renesans rozwijał się poprzez zasadę kontrastu wobec dorobku średniowiecznego. Narodził się antropocentryzm, który zastąpił teocentryzm średniowieczny. Człowiek znalazł się w środku wszelkich zainteresowań oraz dążeń. Na tym podłożu antropocentrycznym narodził się humanizm renesansowy, który korzeniami sięgał do kultury antycznej, ponieważ hasłem epoki stała się sentencja Terencjusza "homo sum, et nihil humanum a me alienum esse puto" ("człowiekiem jestem i nic co ludzkie nie jest mi obce").

Renesans charakteryzował się odrodzeniem antycznej kultury Rzymu i Grecji. Związane to było klęską Konstantynopola oraz przemieszczaniem się ludzi światłych, filozofów oraz artystów do Włoch. Nawiązywano do poglądów starożytnych, stoicyzmu, który mówił o spokojnej, zrównoważonej reakcję na smutek i radość, oraz do epikureizmu, który upatrywał sens życia w odczuwaniu przyjemności, wyzbyciu się smutków i trosk. W tym tonie powstało hasło horacjańskie następującej treści: "carpe diem" ("korzystaj z dnia").

Te filozoficzne i poglądowe hasła odbicie swoje znalazły w pisarstwie wybitnego poety doby Renesansu, czyli Jana Kochanowskiego.

Humanizm prezentował optymizm, wierzył w człowieka, że jest z natury dobry i uczciwy. Dowodem jest tu wiersz zatytułowany "Serce roście". Jest to pieśń, która rozpoczyna się opisem przyrody. Autor uważa, ze człowiek może osiągnąć radość z życia, szczęście, harmonię, spokój tylko będąc prawym, uczciwym, którego nie "gryzie mól zakryty".

Stoicyzm uwidocznił się z kolei w innej pieśni zatytułowanej "Nie porzucaj nadzieje". Poeta rozpoczyna przemyślenia filozoficzne opisem natury, która ciągle się zmienia. Autor wyciąga wniosek, majacy charakter stoickiej filozofii:

"Lecz na szczęście wszelakie

Serce ma być jednakie".

Antyczna filozofia stoicka mocno zaznaczyła się we fraszkach, np.: "O żywocie ludzkim", która wyraża przekonanie poety, że wszystkie ziemskie zabiegania o materialne dobra, sławę, pieniądze, i władzę nie mają sensu, są bezskuteczne i zbędne. Jest to stoicka obojętność wobec wszystkiego co doczesne: "Niech drudzy za łby chodzą, a ja się dziwuję".

W utworach Mikołaja Reja widać ślady reformatorskie, tak jak w wierszu "Krótka rozprawa między trzema osobami Panem, Wójtem a Plebanem". Poeta ostro skrytykował stan duchowny.

Nieco inną epoką było Oświecenie, które opierało się na kulcie ludzkiego rozumu, z czego powstał racjonalizm, na wierze w nieograniczone zdolności rozumu ludzkiego, które jest narzędziem umożliwiającym poznania świata. Głównym kierunkiem w literaturze był klasycyzm, który nawiązywał do odrodzonej w renesansie antycznej tradycji. Głównym celem sztuki było według klasyków uzyskanie doskonałości w kreowaniu prawdy i piękna, będącymi jedynymi trwałymi i uniwersalnymi wartościami. Uważano, iż ideał można osiągnąć przez naśladowanie wzorców starożytnych. Podstawową zasadą epoki była harmonia pomiędzy poszczególnymi częściami utworu literackiego, dbanie o jednorodność estetyczną i gatunkową, zaś w dramacie bezwzględne zachowanie zasady trzech jedności akcji, miejsca, czasu. Szczególną uwagę przykładano do jasności i precyzji słów, elegancji wysławiania się.

Jednym z realizatorów klasycznych założeń w literaturze był Ignacy Krasicki, który najbardziej upodobał sobie pochodzące z antycznej tradycji satyry oraz bajki i poemat heroikomiczny. Pisarz z dużą konsekwencją realizował główne cele literatury oświeceniowej, stosując się do zasady uczyć, bawiąc. Najważniejsze były dla niego dydaktyczne cele. Artyści tych czasów zdawali sobie sprawę z moralnego upadku społeczeństwa, które zapominało o tradycji, żyło ponad stan, szlachta dbała tylko o swoje dobra. Te i inne wady dostrzegł Ignacy Krasicki i skrytykował je w swoich dziełach stosując odpowiednie do tego celu gatunki literackie.

I w Renesansie, i w Oświeceniu ludzie byli na pierwszym miejscu. Żyli w harmonii z naturą. Wszechświat opisywano jako perfekcyjną machinę, w której wszystko działa idealnie. Stwórcą świat był Bóg. Świat przedstawiano jako zegar, który został uruchomiony przez Boga. Można poznać świat. Inaczej niż w pesymistycznym światopoglądzie średniowiecza i baroku, Renesans i Oświecenie były przepełnione optymistyczną wiarą w świat.