Swoją pracę rozpocznę od scharakteryzowania epoki baroku.
Barok
Prawdopodobnego źródła pochodzenia terminu "barok" należy szukać w języku portugalskim lub hiszpańskim. W języku tamtejszych jubilerów słowo baruecco oznaczało rzadko spotykaną perłę o nieregularnym kształcie
czy też ogólnie jakiś kapryśne, nieprawidłowe dzieło sztuki. Istnieją też inne hipotezy odnośnie do pochodzenia tego pojęcia. Niezależnie jaki ustalimy źródłosłów, należy przyjąć, iż terminem barok w kulturze europejskiej jest określany okres od końca XVI wieku do polowy wieku XVIII.
Barok był w sztuce epoką - w porównaniu do harmonijnych i niejako klasycznych okresów jak renesans i oświecenie - można rzec dość dziwną i ponurą. Prawdopodobnie dlatego dziewiętnastowieczni badacze, którzy zarzucali barokowi nie tylko barbarzyństwo, ale i nieprzestrzeganie idealnych kanonów w sztuce, uznawali go za epokę "zepsucia i upadku wszelkiego smaku". Sąd ten był wynikiem po pierwsze - niewielkiej w XIX wieku wiedzy o literaturze epoki baroku, a także po drugie - stosunku badaczy do ideału klasycznej formy w twórczości. Zwłaszcza ten drugi element decydował o tym, iż każda inność, każde odstępstwo od reguł klasycznych, były odbierane negatywnie.
Na szczęście z końcem ubiegłego wieku zmienił się stosunek badaczy literatury do okresu baroku i wówczas zaczęto widzieć w nim również piękno oraz wartości pozytywne.
Jako okres historyczno-literacki barok, chociaż korzenie jego sięgają wieku szesnastego, zasadniczo dotyczy wieku siedemnastego, a nawet w niektórych regionach trwał jeszcze w 1. połowie wieku osiemnastego. W nieco opóźnionej w porównaniu do innych państw Europy Polsce barok pojawia się w końcu lat osiemdziesiątych wieku szesnastego. Wstępna faza trwała do lat 20. wieku siedemnastego, zaś rozkwit epoki przypada na wiek siedemnasty - wiek najbardziej chyba niespokojny i burzliwy w historii Rzeczpospolitej. Koniec epoki to lata pomiędzy rokiem 1700 a 1730. To przecież właśnie czas wojny z Turcją, potop szwedzki, wojna z Moskwą, powstanie Chmielnickiego i odsiecz Wiednia. I o ile okres panowania Jana Kazimierz był ogromnie niespokojny, to czasy saskie czyli okres Augustów II Mocnego i III był już epoką kryzysu Rzeczpospolitej.
Najbardziej wybitni twórcy epoki baroku:
Jan Andrzej Morsztyn Jan Andrzej Morsztyn urodził się w roku 1621, a zmarł w roku 1693. Początkowo był Arianinem, przeszedł jednak na katolicyzm. Był osobą niezwykle sprytną i zręczną. Umożliwiło mu to szybki awans zawodowy i polityczną karierę. Najwięcej czasu spędzał na dworze króla Jana Kazimierza.
Morsztyn należał do twórców salonowych, bowiem w swoich dziełach nie porusza zagadnień poważnych, nie dokonuje refleksji filozoficznych tylko opisuję atmosferę salonów, a także zamiłowanie do flirtów.
Mimo poruszania tematów błahych i prostych jego twórczość jest bardzo kunsztowna. Stosuje w wierszach Morsztyn następujące środki i gatunki literackie:
- przenośnia
- porównania
- wyliczenia
- powtórzenia
- stopniowanie
- kontrast
- paradoks
Utwory Jana Andrzeja Morsztyna zebrane zostały przez samego poetę w dwa zbiory. Pierwszy nosi tytuł "Kanikuła albo psia gwiazda". Drugi zatytułowany jest "Lutnia".
W zbiorach tych przeważa tematyka miłosna. Nie jest to tylko wyznawanie uczuć ale także naśladowanie dworskiego pełnego humoru i elegancji flirtu.
Przykłady wierszy:
- "Bierzmowanie"- jest to utwór opisujący wdzięk czar i urok pięknej Jagnieszki, podmiot liryczny to mężczyzna którego miłość aż spala, dlatego swoją ukochaną określa mianem ogniska.
- "Na kwiatki" - jest to piękny poetycki wiersz, uczuciem opisanym w nim jest zazdrość. Autor chciałby być zerwanym przez piękną ukochanym kwiatem. Kwiaty bowiem wplata ona we włosy, są za tym bliżej jej niż on.
- "Do trupa"- utwór ma bardzo kunsztowną formę sonetu. Jest on jednym z najbardziej znanych utworów Morsztyna. Utwór oparty na koncepcie. Zestawieniu uczuć i cechy dwóch przeciwstawnych postaci. Zestawia bowiem autor postać zakochanego do szaleństwa mężczyzny z trupem. Kontrast ten prowadzi do zaskakującego finału kiedy to nieszczęśliwie zakochany uznaje, że lepiej być trupem niż żyć i cierpieć. A cierpieniem jest dla niego wielka nieodwzajemniona miłość.
- "Niedostatek"- jest to utwór także o kobiecie. Tym razem przedmiotem rozważań jest niestałość uczuć i zachowania kobiety. Następuje tu wyliczenie niemożliwych zjawisk i finałowy wniosek że prawdopodobieństwo ich spełnienia jest o wiele większe niż "będzie stateczna która białogłowa".
- "Pieśń w obozie pod Żwańcem" jest to inna i odmienna tematyka. Dotyczy ona patriotyzmu. Jest to tematyka którą rzadko poruszał Morsztyn jako typowy przedstawiciel salonów. Prawdopodobnie bierze się to z faktu iż szlachty nie traktował poeta z szacunkiem lecz raczej z pogardą.
Oprócz dwóch zbiorów wierszy Morsztyn zajmował się także tłumaczeniem tragedii Corneille'a.
Dzieła Jan Morsztyna nie wniosły wiele do naprawy państwa. Mimo to są cenną zdobyczą i wartością literacką. Morsztyn bowiem udoskonalał swój warsztat poetycki i dbał o poetykę i tematykę salonową.
Daniel Naborowski
Poeta Daniel Naborowski był twórcą pisał epitafiów, fraszek i trenów. Początkowo lubił korzystać w swej twórczości z barokowych konceptów i słownych igraszek. W twórczości późniejszej ulegał elegijnym i sielankowym nastrojom, a także rozsławiał uroki życia ziemiańskiego, np. w utworach: "Marność", "Krótkość żywota", "Do Anny", "Cnota grunt wszystkiemu".
"Marność" - utwór ten jest nawiązaniem do biblijnej księgi Koheleta. Człowiek dąży w życiu doczesnemu do zdobycia jak największej ilości wartości materialnych. Wartości te mają jednak charakter przemijający. Można zatem wg poety kochać i żartować, śmiać się i weselić. Trzeba jednak pamiętać, że trzeba żyć uczciwie i pamiętać o śmierci.
"Krótkość żywota" poeta stara się odpowiedzieć na pytanie czym jest życie, jakie jest?
Odpowiedź na to pytanie jest następująca: życie człowieka jest bardzo krótkie, szybko przemija, a czasu nie można zatrzymać . Życie zatem jest chwilą.
"Cnota grunt wszystkiemu" dobra ziemskie bogactwa nie dają człowiekowi szczęścia Jedyną godna i trwała wartością jest cnota. Cnota zapewnia szczęście i sens życia.
Wacław Potocki
Jednym z tych twórców był Wacław Potocki. Głosił on wszelkie reformy. Był typowym głosicielem zasad wyznawanych przez szlachtę. Krytyce poddawał jedynie realizację zasad wyznawanych przez Sarmatów a nie samą ideologię.
Jego utwory to:
- "Transakcja wojny chocimskiej" utwór ten nawiązuje do antycznych utworów a w szczególności eposu. Tematem tego eposu jest przebieg i przygotowania do bitwy. Utwór ten miał być przykładem ukazującym gorący patriotyzm Polaków. Najpełniejszy temu wyraz daje postać polskiego wodza hetmana Jana Karola Chodkiewicza.
- "Pospolite Ruszenie" - jest to wiersz ukazujący bezsilność dobosza, który na próżno próbuje zbudzić szlachtę by ta stanęła do walki.
- " Zbytki polskie" jest to utwór w którym ukazana została krytyka przepychu z jakim żyje szlachta. Nie zwraca ona uwagi potrzeby na kraju tylko jedynie na własne.
Jan Chryzostom Pasek
Jan Chryzostom Pasek był autorem "Pamiętników". Napisał je około roku 1690 , należą one do nurtu sarmackiego. Jeśli chodzi o literaturę a zwłaszcza pamiętniki i diariusze są były one bardzo chętnie poczytywane w Polsce w wieku XVII. Literatura ta stanowi także kopalnię informacji o dawnych i odległych czasach. Poznajemy dzięki nim ludzi ich zwyczaje, a także ich mentalność. To wszystko jest możliwe gdyż autor ma bezpośredni stosunek do ukazywanych , opisywanych przez siebie faktów i wydarzeń.
"Pamiętniki" które napisane były koło roku 1690, podzielone są na dwie części. Pierwsza część przedstawia opis wypraw i tułaczki wojennej autora, druga natomiast ukazuje paska jako pędzącego spokojny żywot na roli - gospodarza.
W pamiętnikach opisuje on swoje wielkie zasługi a także czyny wojenne opisuje walkę ze
Szwedami, a także rokosz Lubomirskiego, i odsiecz Wiednia. Dwa wymienione wydarzenia ukazane są z perspektywy nie obserwatora ale jest to powielenie relacji innego uczestnika.
Według opisów Paska szlachcic Sarmata jawi się nam jako dzielny i waleczny żołnierz. Nie walczy on jednak dlatego, że ma na sercu los ojczyzny ale dlatego że wojna przynosi mu zysk i ogromne dobra materialne jakie pochodzą z łupów. Podróże odbywa dlatego że go one interesują, budzą w nim ciekawość.
W utworze tym w części pierwszej mamy także opis udziału Paska we Mszy Świętej. Wziął w niej udział nie zmazawszy krwi ze swoich rąk.
Pasek jawi się jako zawadiaka, częsty uczestnik zabaw i pojedynków. Opisuje ucztę u Jasińskiego podczas której
Autor pojedynkował się z innym szlachcicem Nurzyńskim. Jest to kolejny dowód na to że Pasek jest osoba chytra przebiegłą ale i tchórzliwą. Postanawia w końcu zmienić tryb życia i osiąść na stałe na wsi i zająć się gospodarką. Rozpoczyna poszukiwania kandydatki na żonę. Te opisy znajdują się już w części drugiej pamiętników. Ponad to druga część tego dwu częściowego utworu jest obrazem życia ziemskiego jaki wiódł Pasek. Jest on tu ukazany jako typowy przedstawiciel Sarmatów. Ma takie cechy jak pijaństwo, lenistwo, zabobonność. Język którym zostały napisane pamiętniki jest niezwykle barwny żywy ale i także potoczny.
Wskazuje to na zamiłowanie Paska, do tworzenia gawęd.
Podsumowanie:
Jak wynika z przedstawienia sylwetek i twórczości najwybitniejszych twórców barokowych należy stwierdzić , że barok nie do końca jest epoką zacofaną i w której występuje przerost formy nad treścią. Wszystko o czym pisali i także w jaki sposób pisali było tylko próbą odzwierciedlenia rzeczywistości obyczajów tamtych czasów.
Próba udowodnienia , że epoka baroku jest epoką pełną przepychu i że cechują ją przerost formy nad treścią.
Barok - jest to nazwa określająca epokę. Barok określano zepsuciem, brakiem dobrego smaku, a także brakiem gustu. Zarzuty inne wobec baroku to także porzucenie stylu klasycystycznego, i tworzenie i powstawanie nowych i innych form. Ponad to barok uchodził za coś nowego i niezwykle rzadkiego. Stad też wywodzi się jego nazwa.
Nazwa ta zaczerpnięta została z języka portugalskiego
Charakterystyka twórczości poszczególnych pisarzy.
Pierwszą postacią której twórczość poddam analizie jest Władysław Potocki. Zaliczamy go do nurtu patriotycznego oczywiście epoki baroku. Oto jego najbardziej znane utwory:
"Zbytki polskie"
Potocki krytykuje rozrzutność szlachty to że dba ona jedynie o własne interesy. Pilnuje by miała zapewnione dobra materialne. By miała piękne stroje, liczną służbę, zabawę, przepych. Nie interesują ją fakt że inni klepią biedę i żyją w nędzy. I że wkrótce doprowadzą swoim zachowaniem Polskę do upadku:
"Że te wszystkie ich pompy, wszystkie ich splendece
Pogasną jako w wodzie pogaszone świece..."
"Pospolite ruszenie"
Wiersz ten przedstawia życie i zgrupowanie szlachty w obozie wojennym. Rotmistrz bezskutecznie próbuje obudzić śpiącą szlachtę by ta stanęła do walki w obronie kraju. Skutek jest tego taki że nikt nie wstaje a znudzony i zmęczony rotmistrz także zasypia.
"Transakcja wojny chocimskiej" . Celem tego utworu jest pokrzepienie serc. Potocki napisał ją w roku 1670.
Tematem utworu jest wojna z Turkami z roku 1621. Bitwa ta toczona była pod wodzą Karola Chodkiewicza. Celem Potockiego jest przypomnienie tej heroicznej i pełnej patriotyzmu bitwy by wywołać refleksję i pokazać, że potrafimy walczyć. Ponad to w utworze wplecione mamy osobiste refleksje i uwagi Potockiego. W mowy swoich postaci wkłada patriotyzm. Postacie poematu mówią o obronie i szacunku jakim należy darzyć swoją ukochaną ojczyzną.
Kolejną postacią jest Jan Andrzej Morsztyn którego twórczość porusza zupełnie inne tematy. Tematy te to miłość, kobiety i uczucia. Stanowi on zatem przykład liryki miłosnej.
Jan Andrzej Morsztyn swoją poezję wzoruje na poezji włoskiej. Czerpie przede wszystkim z twórcy z Włoch - G. Marino, według którego najważniejszy w utworze jest koncept czyli pomysł. W sumie chodzi o to by wiersz utwór zaskoczył i zaszokował czytelnika.
Przykładowe utwory:
"Bierzmowanie"
Tytuł ten jest wyjaśniony w ostatnim wersie "Już Cię ogniskiem nie Jagnieszką zowę" Bohaterka wiersza Jagnieszka jest przyczyna że podmiot liryczny odczuwa "miłosną gorączkę":
Oto epitety : Ogień, żarzy, słońce gorętsze, piecze, iskry, ognistej, palisz.
Portret i opis Jagnieszki jest dynamiczny. Określenia płaczesz, śmiejesz się, tańcujesz.
"Na Tomka"
Wiersz o Tomku , który pragnie pojąć za żonę Kaśkę. Kaśka jest bardzo majętna i jednocześnie brzydką.
I chyba jeden z najbardziej znanych utworów to sonet pt. "Do trupa".
"Do trupa" doskonały koncept zaproponowany przez poetę forma wiersza to pozorna rozmowa, swoisty monolog dramatyczny. Nieszczęśliwie zakochany prowadzi rozmowę z trupem. Opowiada mu o swojej niespełnionej miłości zazdrości mu nawet że nie żyje bo jedynie śmierć mogłaby mu dać ulgę w cierpieniu i rozpaczy jak nim włada. Podstawowym środkiem jest w tym wierszu antyteza.
Pozostałe jego utwory to także :
"Cuda miłości" przed miłością nie ma ucieczki, broniąc się rozumem wpadamy prosto w jej sidła. Stosowane środki stylistyczne w tym utworze to antytezy i paradoksy.
"Niestatek" I - tematem przewodni jest niestałość kobiecej urody. Zastosował tu kontrasty, epitety, i porównania.
"Niestatek" II - nawiązanie do wcześniejszego utworu w tym jednak skupia się na niestałości uczuć kobiety - wyliczenia, gradacja i anafory.
Daniel Naborowski
Świat człowieka baroku uległ rozbiciu i zachwianiu panującego w życiu renesansowym spokoju i harmonii.
Do światopoglądu w epoce baroku wkrada się także niepokój. Następuje zwrot ku takim tematom jak: przemijanie, , czas, śmierć i nicość. Charakterystyczne są wiec stałe nie podlegające zmianie barokowe metafory. Jedną z takich metafor jest nietrwałość życia ludzkiego często zestawiana z obrazem topniejącego śniegu. Porównanie życia ludzkiego z cieniem, wiatrem, punktem ,błyskiem. Inna równie powszechna metafora jest czas. Czas porównywano do płynącej rzeki.
Niezwykle często wykorzystywanym motywem jest motyw vanitas. Pochodzi on i jest on nawiązaniem do Biblii i zawartej w niej Księgi Kocheleta. Z tej księgi pochodzi werset : "Marność nad marnościami i wszystko marność".
Kohelet był biblijnym mędrcem, który zakwestionował następujące wartości jakie odnalazł w życiu człowieka. Zalicza do nich pracę, bogactwo, mądrość, radość życia. Po analizie tych wartości doszedł do wniosku że wszystkie one przeminą. Wszystko ma swój czas i kiedyś się skończy.
Jeśli chodzi o motyw czasu to jest on bardzo popularny w baroku.
Często wyrażany był jako postać Saturna. Saturn ten trzymał w ręce dwa rekwizyty. Sierp i wąż , który kąsa swój ogon. Epitet dotyczący baroku to epoka zegarów.
Daniel Naborowski należy do grona tych poetów , którzy zafascynowani był przemijaniem. W swoich utworach bardzo często podejmuje motyw marności. Uważa że najszybciej przemijają wartości i dobra ziemskie. Zalicza do nich urodę, mądrość i władze.
Odnajdujemy analogię pomiędzy Kochanowskim a Naborowskim. Noborowski pisze "z czasem wszystko przemija" . Natomiast Jan Kochanowski w swojej fraszce "O żywocie ludzkim" pisze: "Nie masz na świecie żadnej pewnej rzeczy".
Analogia i podobieństwo tych dwóch cytatów nie jest przypadkowa. Źródłem i punktem wspólnym jest tutaj filozofia stoicka i jej zasada złotego umiaru.
Daniel Naborowski szukając sposobu na rozwiązanie i poznanie aspektów marności. Wedle filozofii stoickiej jedynie rozum, rozsadek pozwalają na pogodzenie się ze swoim smutnym, nietrwałym i marnym życiem.
Daniel Naborowski bardzo często korzysta także z myśli filozofa Pascala. Wykorzystuje w swoich wierszach jego metafory dotyczące człowieka i życia. Oto przykłady tych metafor "człowiek to okręt na niepewnym morzu", inny przykład "człowiek jest trzciną, ale trzciną myślącą".
Krótkość znikomość swojego życia zobrazował Naborowski zestawiając szereg jednosylabowych dźwięków: "Dźwięk, cień, dym, wiatr, głos, punkt - żywot ludzi słynie",.
Wszystkie te słowa kojarzą się nam przede wszystkim z ulotnością i nietrwałością.
Takie właśnie ulotne niepewne i krótkie jest nasze życie. Życiem tym rządzi "lotny" czas. Naborowski nasze ziemskie bytowanie nazywa "czwarta część mgnienia" lub "kolebka grobem". |
Mimo to ocena istnienia i życia nie skłania poety do negatywnej i pesymistycznej postawy. Naborowski, odnajduje podobnie jak biblijny Kohelet panującą w tym wszystkim prawidłowość. Ta prawidłowość to - "świat hołduje marności". Świat urządzony został przez Boga. Dlatego też należy zachować w swoim życiu rozum, umiar rozsądek i cnotę. "Miłujmy i żartujmy, żartujmy i miłujmy Lecz pobożnie, uczciwie".
W wierszu pt. "Cnota grunt wszystkiemu" opowiada o rzeczach jakie są dla nas ludzi. Naborowski uważa że wszystko jest dla nas zarówno miłość, radość, a także bogactwa, władza, uroda. Naborowski nakłania czytelnika by jak najbardziej korzystać z tych dó.br ale przestrzega że w tym wszystkim trzeba zachować umiar.
Kolejny wiersz pt. "Błąd ludzki" ukazuje nam nasze życie , które składa się z różnych błędów przez nas popełnianych. W tym także odnajduje porządek i dzieło Boga poeta.
"Tak chce Bóg mieć; przeklęctwo przeciwić się Jemu. Przeto też nic nie przydaj, nic nie ujmuj temu".
Postawa Daniela Naborowksiego jest zupełnie inna i bardzo różna od postawy innego ale równie wybitnego poety baroku Mikołaja Sępa Szarzyńskiego.
Dla Sępa Szarzyńskiego życie jawi się jako nieustanna walka jaką wiedziemy z szatanem. Walka ta toczy się pomiędzy duszą a naszym ciałem. Sęp Szarzyński proponuje przezwyciężenie tej walki poprzez miłość. Należy żyć pełnią życia ale pamiętając o Bogu i Jego przykazaniach.
Podsumowanie:
Daniel Naborowski połączył w swoich utworach religie chrześcijańską z filozofią stoicką. Dlatego też klasyfikuje się go pomiędzy Sępem Szarzyńkim a Janem Andrzejem Morsztynem.
Jan Chryzostom Pasek
Jan Chryzostom Pasek należy to twórców którzy pisali w nurcie sarmacko- szlacheckim. Jego najbardziej znanym utworem są biograficzne "Pamiętniki". Powstały one około roku 1690.
W okresie literatury XVII wieku pamiętniki i diariusze stanowią niezwykle cenne i są chętnie pisane i czytywane w tym okresie. Bardzo ważnym elementem tych pamiętników jest stosunek autora do prezentowanych faktów i wydarzeń. Dzięki takiemu ujęciu i prezentowaniu historii stanowią one kopalnię wiadomości o dawnych czasach i obyczajach.
Pamiętniki te składają się z dwóch części. Część pierwsza to opis wojennej wojaczki Paska. Brał on udział w walkach przeciwko Szwedom . Walczył w Danii i w Polsce. Opisuje w swoich pamiętnikach rokosz Lubomirskiego, odsiecz Wiednia. W tych walkach nie brał udziału przedstawia je z perspektywy uczestnika.
Ukazuje on przykład życia szlachcica - żołnierza. Szlachcic ten walczy nie dlatego że walczy dla kraju tylko dla łupów i zysków jakie przynosi wojna.
Wspomina także podróże zagraniczne jakie odbywał. Mamy także opis Mszy świętej. Na Mszy tej służył Pasek nie umywszy rak po dokonanych zbrodniach. Pasek jawi się nam także jako stały bywalec uczt i zabaw, ale także jako zawadiaka. Chętnie się pojedynkował np. Mamy tu opis pojedynku pomiędzy paskiem a Nurzyńskim, który miał miejsce podczas biesiady u szlachcica Jasińskiego.
Pasek jest osoba chytra i przebiegłą ucieka z pola walki jak wie że nie m szans wygrać. Jednak dotychczasowy tryb życia postanawia zmienić. Opisuje to w drugiej części pamiętników. Postanawia się ożenić. Zdobywanie serca kandydatki ukazane także jest w pamiętnikach. Druga cześć wspomnień Paska ma charakter ziemiański. Prezentuje w nim także obyczaje szlachty. Złe traktowanie i ucisk chłopów dla szlachty jest czymś naturalnym i zgodnym z zasadami. Szlachta zatem zaspokaja wyłącznie własne potrzeby i troszczy się o swoje dobra i swoje korzyści. Dlatego druga cześć pamiętników ukazuje nam Paska jako typowego Sarmatę. Sarmata uwielbi pić, bawić się , pojedynkować się. Taki właśnie jest Pasek.
Dlatego utwór ten możemy uznać za doskonały obraz epoki barokowej. Charakterystyki ludzi i zwyczajów wtedy panujących.
Język jakim pisane są Pamiętniki charakteryzuje się żywym potocznym językiem, opisy są długie rozwlekłe co może wskazywać na czerpanie z gawędy.
Podsumowanie:
Uważam, że stwierdzenie , o epoka baroku jest związana jest z hasłem przerost epoki nad treścią jest prawdziwe.
