Narratorem nazywamy fikcyjną osobę, która jest utworzona przez autora; ona to właśnie opowiada, czyli nadaje wypowiedź. Podczas jej trwania narrator zmienia się czasem, podobnie jak konstrukcja świata przedstawionego. Czas, w którym istnieje świat przedstawiony jest zawsze przeszły względem tego czasu, w którym opowiada narrator. Konstrukcja narratora jest uzależniona od dwóch czynników - pierwszy - jaką przyjmuje on pozycję wobec przedstawionej rzeczywistości; drugi - jaki jest stopień widoczności narratora w tekście. O pozycji narratora decyduje przyjęta perspektywa, ale też wiedza o rzeczach i zjawisku, które będzie tematem opowieści oraz rezerwa czasowa, poznawcza, moralistyczna - do opowiedzianej przez narratora historii.

O tym, czy czytelnik może dostrzec narratora w dziele, przesądza gramatyczna jawność podmiotu "ja", który opowiada; pojawienie się samych informacji o sytuacjach opowiadania; obecność momentów, w których narrator zwraca się do czytelnika; ocena i komentarze, które odnoszą się do rzeczywistości fikcyjnej. Wzorem narratora jest ukształtowany w wielkich powieściach XIX - wiecznych, model narracyjny - charakteryzuje się on daleko posuniętą zasłoną; jest pokazany tylko przedstawiony świat; narrator taki ma nieograniczone informacje na temat postaci i zdarzeń; jest tu przedstawiony jeden punkt widzenia i ogólne zdystansowanie się - poznawcze i moralne względem opisanych zjawisk. Takiego oto narratora znamy z powieści realistycznych Balzaka lub Orzeszkowej.

Inny model narracyjny - ale tak samo widoczny w tradycji epiki - stanowi opowiedzenie własnej historii, swoich przygód; narrator jest tu dlatego równocześnie podmiotem narracyjnym i postacią; ( tak jest w "Robinsonie Crusoe" Daniela Defoe lub "Mikołaja Doświadczyńskiego przypadkach" Ignacego Krasickiego. Te dwie kreacje są jakby od siebie niezależne - dzieli je dystans czasowy i doświadczenie życiowe.

Odmiennie sytuacja przedstawia się, kiedy narrator nie utożsamia się z bohaterem, niweluje te różnice i przyjmuje swój punkt widzenia w świecie przedstawionym, solidaryzuje się on z jedną albo kolejnymi postaciami. To zjawisko jest charakterystyczne dla prozy narracyjnej, która rozwijała się w naturalizmie ( przykładem mogą być powieści Stefana Żeromskiego. Możliwe jest, by w tekście wypowiadało się kilku narratorów - wówczas są oni umieszczeni na innym poziomie strukturalnym dzieła. Tak jest w przypadku Rzeckiego - pisze on pamiętnik, opowiada tutaj swoje życie, ale też przygody Wokulskiego; należy on do struktury narracyjnej "Lalki", podporządkowanej narratorowi głównemu, opowiadającemu o samym Rzeckim i o tym, że bohater ten pisze pamiętnik. Podobne usytuowanie ma Marlowe, który jest narratorem w powieści "Lord Jim" Josepha Conrada.

Narracją nazywamy wypowiedź monologową, która prezentuje serię wydarzeń z przeszłości, bohaterów, którzy w nich uczestniczą, a także sytuacje, w których się rozegrały. Można wyróżnić dwa najważniejsze typy narracji w epice, które wiążą się ze sposobem ujawnienia narratora w warstwie językowej. Pierwszym jest narracja autorska, czyli trzecioosobowa - tutaj osoba mówiąca jest poza światem przedstawionym; przedstawia ona obraz zobiektywizowany w mniejszym lub większym stopniu; drugim jest narracja pamiętnikarska, czyli pierwszoosobowa - narrator przyjmuje tutaj perspektywę "ja". Mówi o tym, co sam przeżył, zobaczył, zrobił. Od tego, czy opowiedziane zdarzenia przebiegają dynamicznie, żywo, rozwijają się ciągle, zmieniają bieg wydarzeń, czy raczej biegną powoli, są oddzielone dużymi odstępami czasu, zależy, czy narracja ta będzie opowiadaniem czy opisem. Między tymi dwiema formami istnieje mnóstwo innych narracji, które łączą czasem w sobie elementy obu typów.

Opowiadanie jest formą narracyjną, którą łatwo możemy rozpoznać z kilku względów - ma ona gramatyczną formę czasu przeszłego, która podkreśla różnicę czasową pomiędzy czasem opowiadania wydarzeń, z czasem, w którym miały one miejsce. W opowiadaniu podkreśla się dzięki środkom leksykalnym i gramatycznym następstwo czasowe pomiędzy przedstawionymi zjawiskami. Wyraźne są pomiędzy nimi związki, szczególnie związek i następstwo przyczynowe. Wyżej opisane opowiadanie można uznać za właściwe, które różni się znacznie od opowiadania informacyjnego, które powiadamia o wydarzeniach tendencyjnych i stale obecnych w świecie przedstawionym albo przekazuje ogólną widzę o tym, co dzieje się w danym odcinku opowiadania ( tak jest przykładowo na początku rozdziału pierwszego "Nocy i dni" Dąbrowskiej, z którego dowiadujemy się o pochodzeniu postaci ); oraz opowiadania unaoczniającego - ono konkretyzuje, przedstawia dane wydarzenia i ukazuje je wprost, używając czasu teraźniejszego ( historycznego ), dzięki czemu przybliżamy się do perspektywy czasowej, którą przyjmuje narrator ( tak jest w Księdze IX pt. "Bitwa" w "Panu Tadeuszu").

Dla opisu przyjmuje się jako najważniejsze kryteria przedmiotowe. Możemy więc wyróżnić opis osoby ( zewnętrzny i psychologiczny ); opis tła wydarzeń ( pejzaże, wnętrza, realia ); przede wszystkim opis sytuacji ( który jest dosyć bliski opowiadaniu ). Opowiadanie jest ogólnie formą nadrzędną względem opisu - szczególnie jest tak w prozie narracyjnej XX wieku. Niemniej epos homerycki, a potem nieco inaczej, powieść realistyczna i naturalistyczna zaadaptowała często bogato rozbudowane opisy, które w swoich najlepszych wydaniach mogą być samodzielnymi partiami, jak opowiadanie.

Narracja całej powieści lub opowiadania dopuszcza czasem drugą płaszczyznę językową tekstu, którą są wypowiedzi bohaterów. Przybierają one zazwyczaj formę dialogu, a czasem, choć rzadziej, formę monologu bohatera ( którymi mogą być przemówienia, kazania, wykłady ), czy też monologi wewnętrzne, które zapisane są jak monologi, ale nie są one mówione na głos, poznajemy dzięki nim myśli, refleksje, uczucia i obserwacje bohatera. Wszystkie te wypowiedzi są uwikłane w różne konteksty narracyjne i mogą uzyskać zależnie od niego jakąś samodzielność - mogą być np. przytoczone. Największą samodzielność daje takim przytoczeniom mowa zależna - która jest niezależna od całej narracji.

Najbardziej ograniczone możliwości daje wypowiedziom postaci mowa zależna, ponieważ pełni ona funkcję składniowo funkcję podrzędną w stosunku do narracji ( "powiedział, że...", "pomyślał, że..." ) - przez to takie wypowiedzi są zmieniane, skracane albo jakoś skomentowane i ocenione przez narratora. Nowoczesna proza narracyjna bardzo często wykorzystuje funkcję mowy pozornie zależnej - dzięki której np. przytacza monologi wewnętrzne bohaterów. Mowa pozornie zależna jest pomieszaniem wcześniej omówionych form. Dzięki niej możliwe jest natychmiastowe przechodzenie od wypowiedzi narratora do kwestii postaci. Mowę pozornie zależną charakteryzuje - przyjęcie formy trzeciej osoby. Przez to przyporządkowana jest narracji; niesione przez nią znaczenie i cechy stylistyczne ( słownictwo, zdania, intonowanie ) prezentują wyraźnie język i myślenie właściwe danej postaci.