Adam Mickiewicz tworzył swoje wielkie dzieło "Pan Tadeusz" przez około 15 miesięcy w latach 1832-1834. Zostało ono opublikowane w Paryżu w kwietniu 1834 roku. Według pierwotnej intencji poety miała to być humorystyczna, sielankowa idylla o polskiej szlachcie żyjącej na wsi na wzór "Hermana i Doroty" Goethego. Na zmianę decyzji Mickiewicza wpłynęła sytuacja polityczna panująca w kraju. Wymiana korespondencyjna z jego przyjaciółmi umocniła go w przekonaniu, ze powinien stworzyć utwór o historii, tradycjach i obyczajach narodu ku pokrzepieniu serc.
Powody, które skłoniły poetę do napisania epopei narodowej zostały wyłożone w "Epilogu", który nie jest typowym posłowiem autorskim na temat dalszych losów głównych bohaterów, lecz pełnym żalu wyznaniem.
Główną inspiracją do napisania "Pana Tadeusza" była klęska powstania listopadowego. Utwór przedstawiając walki doby napoleońskiej w latach 1811-1812 pragnie zmobilizować Polaków do walki, chce, by klasy społeczne odłożyły na bok swe urazy i żale i zjednoczyły się w boju o wyzwolenie ojczyzny.
"Pan Tadeusz" jest wyrazem żalu poety, który w czasie powstania przebywał na emigracji: " Biada nam zbiegi, żeśmy w czas morowy /Lękliwe nieśli za granicę głowy". Nie usprawiedliwia on ani siebie, ani innych rodaków, którzy zamiast włączyć się do współpracy z Polakami przebywającymi w kraju ojczystym, marnowali czas na bezowocne przekleństwa, kłamstwa, plany niespełnione, spóźnione żale oraz wzajemne kłótnie i oskarżenia. "Gdy w niebie nawet nadziei nie widzą!(...)/Plwają na siebie i żrą jedni drugich!".
Utwór jest również symbolem tęsknoty za ukochaną ojczyzną, dlatego przywołuje w nim często obrazy z "kraju lat dziecinnych". Sentymentalny portret polskiej społeczności szlacheckiej oraz piękne, pełne zachwytu i wrażliwości obrazy piękna ziemi litewskiej pomagają Mickiewiczowi przetrwać trudny czas na emigracji.
"Dziś dla nas, w świecie nieproszonych gości,
W całej przeszłości i w całej przyszłości
Jedna już tylko jest kraina taka,
W której jest trochę szczęścia dla Polaka,
Kraj lat dziecinnych! (...)Te kraje rad bym myślami powitał,
Kraje dzieciństwa, gdzie człowiek po świecie
Biegł jak po łące, a znał tylko kwiecie
Miłe i piękne, jadowite rzucił,
Ku pożytecznym oka nie odwrócił."
