Obraz Upadłego anioła w malarstwie Alexandre Cabanel.

 

Motyw szatana jest używany  w kulturze od starożytności. Termin ‘szatan’ jest symboliczny, może ilustrować zarówno zło jak i niezależność. W Judaizmie termin początkowo oznaczał przeciwnika i odnoszony był do ludzi. Dopiero w późniejszym okresie szatana zaczęto traktować jako personifikacje zła. Myślę, że biblijne echo, zrobiło świetną reklamę szatanowi, mianowicie wiara w opętania. ‘’Wyraźnym tego objawem jest samookaleczanie (gryzienie własnego ciała), zdzieranie z siebie ubrania (publiczna nagość), rzucanie w innych kamieniami, gryzienie będących w pobliżu ludzi, wreszcie społeczne wykluczenie rodziny opętanego’’ - to zdanie obrazuje jednostkową wiarę w ingerencje sił wyższych, złych sfer w nasze życie. Warto zauważyć, że ludzi od zawsze intrygowała samozagłada, unicestwienie, zło. Istota ludzka łaknie ‘zakazanego owocu’, nie lubi natomiast czuć się winna, myślę, że z tego właśnie powodu kulturowo wykreowaliśmy postać szatana. Być może fascynacja postacią wynika z postawy samego upadłego anioła wobec Boga. Niezależność która kosztowała wytrąceniem z raju jest ważnym symbolem dla człowieka. Mianowicie uświadamia nam, że mimo wszelkiego zatracenia, walka o swoje prawa, swoje ‘ja’ jest kluczowym elementem w życiu każdego człowieka. Diabeł nie jest tylko wyobrażeniem lęku i grozy, często przedstawiany był ośmieszająco oraz lekceważąco. Szatan fascynował wielu twórców, zwłaszcza w tych epokach, w których światopogląd cechował się dynamizmem i przeczuciem zbliżającej się katastrofy.

Obraz Aleksandra Cabanela ‘’Upadły anioł” był wykonany w 1847 roku. Był to okres akademizmu, obraz więc odwołuję się do ideałów sztuki antycznej oraz renesansowej. Akademizm uformował się w XIX-wiecznej Francji, był przeciwieństwem twórczości spontanicznej. Akademicy uczyli się najpierw rysunku kopiując dzieła mistrzów, dopiero później malowali swoje modele. Zgodnie z siedemnastowieczną teorią francuskiej sztuki akademickiej najważniejszym aspektem obrazu narracyjnego był jego temat, przesądzający o wartości płótna, a tym samym określający jego pozycję pośród innych dzieł. W sztuce akademizmu często odwoływano się do tematyki biblijnej. Cabanela malując obraz znalazł inspirację w poemacie Johna Miltona pt.‘’Raj utracony”. Obraz przedstawia moment z historii Wojny w Niebie, prawdopodobnie chwilę po tym, jak anioł został wygnany z królestwa niebieskiego i przybył na ziemię. Wydarzenie wojny w niebie nie jest obecne jako historia w pismach świętych, jest tylko niejasno wymienione w kilku książkach w całej Biblii. Poruszony temat w obrazie Cabanele ukazuje problematyke postaci upadłego anioła. Zawarł uczuciowość postaci, gdy zagłębimy się w lekturę obrazu, możemy dojrzeć łzę spływającą po policzku Lucyfera. Łzę moożna interpretować jako pewnego rodzaj skruchę, być może wewnętrznie stara się odpokutować za sprzeciw wobec Boga. Jednakże po mimicę twarzy widzimy jego gniew przepełniający całe wnętrze. Jakkolwiek nie spojrzymy na problem, możemy być pewni, że bardzo cierpi. Jest osamotniony, pozostawiony samemu sobie z powodu niezależności, własnej decyzji świadczącej o rozumieniu znaczenia swojej własnej wartości. Symbol łzy jaki przedstawił nam Cabanela jest niezwykły właśnie z tego względu, że jest to łza samego szatana. Nikt przed nim nie ukazał takiego rodzaju emocjonalności tak kontrowersyjnej postaci jaką jest demon. Postać anioła na obrazie jest w centralnym położeniu, jego ciało jest na wzór greckich herosów, muskularna sylwetka, kręcone włosy, wyglądem może przypominać Aleksandra Wielkiego. Jego dłonie są męskie, zaciśnięte jakby w gotowości do uderzenia. Ręką zasłania część twarzy, nie chce by ujrzano jego słabość - łzę, która mogłaby zawstydzić. Anioł jest postacią, która przedstawiana w kulturze jest głównie jako człowiek ze skrzydłami, a jak wiadomo człowiek ‘przeznaczony’ jest do życia w społeczeństwie, bez innych nie potrafi (lub nie powinien dobrze) funkcjonować - może to również kolejny powód, który usprawiedliwia suwającą łzę. Być może poczucie odrzucenia sprawia, że anioł płacze. Jego postawa wydaje się być wypoczęta, ale każdy mięsień jest napięty pod wpływem energii potencjalnej. Jego kolorowe skrzydła leżą na szerokiej krzywej, która jest unoszona i zmiatana w tle przez zastęp niebiańskich aniołów szybujących po niebie za nim. Aniołowie są obserwatorami, nie uczestniczą w wydarzeniu wygnania pobratymca. Świadczyć może o tym sam kontrast na obrazie, zastęp aniołów niemal niewidoczny w porównaniu z wyrazistością i nasyceniem barw postaci szatana. Warto zwrócić uwagę na wygląd centralnej postaci, jest idealna i nieskazitelna, człowiecza. W kulturze postać demona jest głównie przedstawiana jako istota humanoidalna, monstrum, Cabanela poszedł inną drogą. Problemem obrazu jest więc atrakcyjna sylwetka Lucyfera, pomimo wiedzy na temat  jego wrodzonego zła, trudno jest zaprzeczyć jego uderzającego wyglądu. 

Na obrazie anioł przedstawiony jest jako osoba skrzywdzona, odrzucona, a jednocześnie zbuntowana. Powszechnie w malarstwie czy w literaturze przedstawiany jest jako pewnego rodzaju kreatura, kusząca i dominująca człowieka. W mojej opinii sytuacja na obrazie jest niezwykle ciekawa oraz istotna w sztuce, ponieważ pokazuje obraz szatana jako osoby skrzywdzonej i odrzuconej. Jednocześnie widać, że jest on zły - na myśl, może to przywodzić bunt młodych osób, którzy szeroko opisywani są w literaturze romantycznej. Ambicja Lucyfera była tak  wielka, że pochłonęła jego duszę i doprowadziła do wygnania. Oczy na płótnie, które wyrażają zarówno nienawiść jak i cierpienie sugerować mogą, że to dopiero początek wielkiej walki. Podziwiając obraz odchodzę myślami do słów z wiersza Tadeusza Micińskiego ‘’Lucifer’’: ‘’Na harfach morze gra — kłębi się rajów pożoga —/ i słońce — mój wróg słońce! wschodzi wielbiąc Boga’’. Słowa wiersza podobnie jak obraz ukazują cierpienie szatana, który cierpieniem podobny jest człowiekowi. Myślę, że takie zabiegi są potrzebne, by uświadomić że zło jest kreacją naszych czynów. Spoglądając na cierpiącego szatana, który kulturowo przedstawiany jest jako nienawistne monstrum, możemy odnaleźć w nim człowieka. Demon który jest podatny na emocje, goni za ambicjami, buntuje się i walczy o swoje prawa, bardziej przypomina człowieka niż potwora. Być może z powodu podobieństw między człowiekiem a szatanem temat jest tak kontrowersyjny i odrażający. 

 

BIBLIOGRAFIA

Barbara Hryszko, Malarska Narracja w świetle teorii francuskiej sztuki akademickiej. Antecedencje wolności artystycznej, ,,Rocznik Historii Sztuki’’, Wyd Komitet Nauk o Sztuce PAN, Kraków 2014.  

http://yadda.icm.edu.pl/yadda/element/bwmeta1.element.desklight-56d908e3-bf1b-4d87-920e-0631d43e4cff [dostęp: 25.05.2021].

Encyklopedie humanistyczne, https://encenc.pl/akademizm/ [dostęp: 25.05.2021].

Harari Yuval Noah, ,,Sapiens. Od zwierząt do bogów”, przeł. J. Hunia, Wydawnictwo Literackie, Warszawa 2014

  Karolina Marlęga, Motyw szatana,  https://2l.pl/dzial-412.html [dostęp: 25.05.2021].

Stephen Gjertson Galleries, Alexandre Cabanel: The tradition of beauty, https://stephengjertsongalleries.com/alexandre-cabanel-the-tradition-of-beauty/ [dostęp: 25.05.2021].

Tomasz Szałanda, Szatan i świat demonów w ewangeliach apokryficznych. Przyczynek do badań, Olsztyn 2014, https://www.ceeol.com/search/article-detail?id=264156 [dostęp: 25.05.2021].