Unia lubelska

Przyczyny unii lubelskiej

Program ruchu egzekucyjnego nie obejmował pełnego połączenia ziem polskich, natomiast skierowany był na zjednoczenie ziem polskich i litewskich. Polacy i Litwini dążyli do połączenia, ponieważ wiązało się to z licznymi korzyściami dla obydwu państw. Dla strony polskiej otwierał się wschodni rynek gospodarki, a zacieśnienie unii z Litwą pozwoliłoby na ekspansję w stronę terenów litewsko - ruskich. Ustrój państwa litewskiego znacznie różnił się od Rzeczypospolitej. Małe kompetencje posiadał sejm, którego zadaniem było przekładanie próśb wielkiemu księciu, a władca decydował o ich przyjęciu lub odrzuceniu. W czasie nieobecności księcia wszystkie polityczne decyzje podejmowane były przez radę wielkoksiążęcą. Stan szlachecki na Litwie nie miał tylu przywilejów co szlachta koronna. Połączenie obu państw dawało szlachcie litewskiej te same prawa, które posiadała szlachta Rzeczypospolitej. Korona i Litwa zaczęły się do siebie zbliżać w latach sześćdziesiątych XVI wieku w związku z przekształceniem ustroju Wielkiego Księstwa na wzór polski i przyznaniu bojarom litewskich szeregu przywilejów szlacheckich. W grę wchodziły także inne czynniki, jak groźba bezpotomnej śmierci Zygmunta Augusta i tym samym zniknięcia łączącej oba państwa Jagiellonów. Połączenie obu państw dawało większą możliwość wcielenia Inflant. Zrodził się pomysł zawarcia unii realnej, czyli związku państw, które połączyłaby osoba wspólnego monarchy oraz niektóre wspólne instytucje państwowe. Utraty swojej dominującej pozycji obawiała się magnateria litewska, która była za luźnym związkiem łączącym Koronę i Litwę. Unia lubelska została poprzedzona formalnym aktem z 1564 roku przelania przez Zygmunta Augusta swych praw dziedzicznych do Litwy na Koronę. W 1569 roku na sejmie w Lublinie zawarto unię realną między obydwoma państwami. Obrady sejmu lubelskiego przebiegały w dużym napięciu emocjonalnym. Magnaci litewscy nie poparli projektu unii realnej i powrócili na Litwę. W tej sytuacji większość posłów i senatorów koronnych oraz litewskich zadecydowało o natychmiastowym zawarciu unii. Inkorporowane zostały do Polski ziemie ukraińskie oraz województwo podlaskie. Dziełem Zygmunta Augusta było zrównanie litewskich kniaziów oraz panów na równi ze szlachtą. Zrównano w prawach ludność katolicką i prawosławną. Reformy te pozwoliły zreformować sądownictwo litewskie i zaprowadzić ustrój sądowy wzorowany na polskim. Po wyrażeniu zgody przez magnatów litewskich na zawarcie związku z Koroną 1 lipca 1569 roku zaprzysiężono formalnie unię. Od tej pory wspólne miały być osoba władcy, sejm i senat. Wprowadzono wspólny system pieniężny. Oba państwa łączyła wspólna polityka zagraniczna i wojskowa. Osobne miały być urzędy centralne, administracja, skarb, wojsko oraz prawo sądowe. Unia lubelska stwarzała możliwość swobodnego nabywania dóbr w obu państwach przez szlachtę polską i litewską. Ujednolicono przez to stan szlachecki mimo, że podtrzymano wiele odrębności ustrojowych. Nastąpiła polonizacja szlachty litewskiej, która przyjęła wiele nowych zwyczajów i praw. Na terenie całego państwa można było swobodnie osiedlać się, a wszystko to doprowadziło do powstania państwa wielonarodowościowego - Rzeczypospolitej Obojga Narodów. Warszawa stała się stolicą kraju, gdzie zbierał się sejm i odbywała elekcja. Swojej pozycji miast stołecznych nie utracił jednak Kraków i Wilno. Rozdzielenie władz i ich odrębna organizacja w obu państwach hamowała centralizację władzy, podczas gdy na zachodzie Europy wprowadzano absolutyzm.

Konsekwencje Unii Lubelskiej

Zawarcie unii lubelskiej spotkało się z rozbieżnymi recenzjami w literaturze. Większość badaczy polskich zwracała uwagę na dobrowolność sojuszu między obydwoma państwami oraz jego trwałość. Unia polsko-litewska była przykładem państwa federacyjnego, które opierało swoje relacje na więzach dynastycznych. Krytykowano unię zwracając uwagę na aspekty narodowe i klasowe. Największe korzyści z zawarcia unii odniósł stan szlachecki. Nastąpił ucisk warstw najuboższych zwłaszcza chłopów zamieszkujących tereny litewsko - ruskie. Dominującą pozycję uzyskał stan szlachecki, a w skutek słabości ludności ruskiej i litewskiej jej rozwój intelektualny jeszcze bardziej się opóźniał. Zwracano uwagę, że jednym z ujemnych skutków unii stała się przesadna aktywność polskiej społeczności na wschodzie oraz wzrost procesów decentralizacji państwa.

Ogromny obszar Rzeczypospolitej Obojga Narodów zrodził nowe problemy, które nie zdołano rozwiązać. Pojawił się problem ludności ruskiej i jej pozycji w państwie. O władzę zaczęli ubiegać się magnaci, którzy w skutek unii utracili swoją dotychczasową pozycję. Na obszarze Wołynia i Naddnieprza magnaci pochodzenia ruskiego mieli ogromne wpływy polityczne. Polscy i litewscy magnaci lokowali swój kapitał w kolonizowaniu tych ziem, zakładano nowe latyfundia magnackie, które dawały ogromne zyski ekonomiczne tej warstwie społecznej, która z czasem zaczęła odgrywać dominującą rolę w polityce państwa. W kolonizacji tych terenów brała udział też szlachta, ale trudne warunki kresowe zmuszały ją do współdziałania z magnaterią i w końcu uzależniania się od niej. Unię litewską wypracowano na zasadzie kompromisu między obydwoma państwami, które w tym związku miały korzyści. Pod względem terytorialnym nastąpił gwałtowny wzrost państwa, co dawało mu autorytet na politycznej scenie Europy. Teraz nie musieliśmy obawiać się państwa litewskiego, które przecież budowało z nami unię. Warto zauważyć, że uaktywniła się działalność Polski na wschodzie kontynentu. Oba państwa miały wspólną politykę zagraniczną, a więc potrzeba było solidarności i jedności by zrealizować jakiś plan. Problem ten pojawił się w negatywnych skutkach zawarcia unii, bo dochodziło do sytuacji, w których zdanie opozycji litewskiej utrudniało jedność polityczną na arenie politycznej. Warto zaznaczyć, że unia polsko - litewska okazała się tworem długotrwałym. Dopiero Konstytucja 3 maja 1791 roku zniosła odrębność prawnopaństwową, które to postanowienia przetrwały tylko do drugiego rozbioru Polski.

System władzy Rzeczypospolitej Obojga Narodów

Król Rzeczpospolitej posiadał szerokie kompetencje działania. Do jego funkcji należało mianowanie ministrów oraz senatorów. Wyznaczał urzędników ziemskich. Każda nominowana osoba sprawowała swój urząd dożywotnio. Rozdawanie w dzierżawę królewskich dóbr ziemskich ułatwiało powiązanie z dworem. Demokracja szlachecka była odmianą monarchii stanowej. Udział we władzy miały stany feudalne, a władza króla uległa osłabieniu. Wzrastała rola sejmu, w szczególności izby poselskiej. Sejm zwoływano co drugi rok na okres 6 tygodni. Taki sejm miał miano sejmu zwykłego. W szczególnych przypadkach zwoływano go na okres 2 tygodni. Sejm w ramach swoich kompetencji stanowił podatki oraz nowe prawa, współdecydował o polityce zagranicznej, decydował w sprawie rekrutacji. Do jego formalnych funkcji należało kontrolowanie rządu. Dużą rolę ustrojową odgrywały też sejmiki, czyli zjazdy szlachty z danej ziemi (sejmik ziemski) lub prowincji (sejmik generalny). Kiedy w 1493 roku wykształcił się model rządów król, senat i izba poselska rola sejmików została ograniczona. Zachowały one znaczenie w swojej ziemi jako sejmiki przedsejmowe, generalne, kapturowe( w czasie bezkrólewia przejmowały pełnię władzy w danej ziemi) i deputackie. Najistotniejszą rolę odgrywały sejmiki przedsejmowe, na których wybierano posłów danej ziemi sejm walny.

Wymiar sprawiedliwości

W Polsce wykształcił się system stanowy. Szlachta, duchowieństwo, mieszczanie i chłopi posiadali inne sądy i swoje prawa, według których byli sądzeni. Podobnie było wobec ludności żydowskiej, ormiańskiej, tatarskiej oraz innych nacji. Poszczególne ziemie również posiadały różne prawa. Ziemie litewskie były objęte Statutem Litewskim III, natomiast w Koronie nie ujednolicono prawa. Odrębność prawną posiadało Mazowsze i Prusy Królewskie, natomiast na ziemiach województw ukraińskich moc prawną posiadał Pierwszy Statut Litewski. W sprawach dotyczących rozboju, napadu na domostwo, podpalenia i gwałtu orzekał sąd grodzki, natomiast w sądzie podkomorskim w sprawach granic dóbr występowała szlachta osiadła. Sąd ziemski rozstrzygał o innych sprawach. Działał również sąd sejmowy, który rozstrzygał w kwestii zdrady stanu, nadużyć finansowych wyższych urzędników oraz obrazy majestatu. Do niego trafiały sprawy zagrożone karą śmierci, banicją oraz konfiskatą mienia. Przewodniczącym sądu sejmowego był król. Sądy kościelne osądzały duchownych według prawa kanonicznego. Poddani sądzeni byli przez swojego właściciela, natomiast mieszczanie i chłopi byli sądzeni przez właściciela miasta albo wsi. Większość miast lokowana była na prawie niemieckim, które obowiązywało w sądownictwie. Istniał sąd miejski dla mieszczan. Sądem odwoławczym był sąd wyższy niemiecki na zamku w Krakowie. Na wzór sądów miejskich były zorganizowane sądy na wsiach na prawie niemieckim. Sądził tu sołtys z ławnikami. Jeżeli sprawa dotyczyła równocześnie osób pochodzących z różnych stanów głównym sądem był sąd pozwanego. Pod nieobecność króla, w okresie bezkrólewia działały sądy kapturowe. Zasadniczą reformą było utworzenie w 1578 roku Trybunału Koronnego jako sądu szlacheckiego drugiej i ostatniej instancji. Istniały też sądy górnicze, ormiańskie, żydowskie oraz wojskowe.

Obrona państwa

Kwestia obronności granic leżała w kompetencjach obydwu państw z osobna. Największym wrogiem dla Polski było państwo tureckie i chanat krymski, natomiast Litwie niebezpieczeństwo groziło od strony Rosji. Podczas trwania większej wojny wojska Korony i Litwy współpracowały ze sobą. W końcu XV wieku utworzono dla obrony wschodnich granic tak zwaną "obronę potoczną" zastąpioną wiek później wojskiem kwarcianym, które stanowiło zalążek stałej armii. Zaczęto tworzyć marynarkę wojenną, rozwinęła się artyleria i inżynieria wojskowa.

System szkolnictwa w Rzeczypospolitej Obojga Narodów

Twórcą jednolitego systemu szkolnictwa była Komisja Edukacji Narodowej. Przed rokiem 1773 szkoły nie posiadały jednolitego programu. Były trzy poziomy nauczania: szkoły parafialne, gimnazja, kolegia oraz inne szkoły zakonne. Nauczano także w akademikach. Zaczęto rozwijać sieć szkolnictwa jezuickiego, ale było ono przeznaczone głównie dla stanu szlacheckiego. Dominowało tu posłuszeństwo i surowość. W 1578 roku zorganizowano w Wilnie kolegium, które przekształciło się w Akademię Wileńską. W 1595 roku J. Zamoyski dążąc do reformy szkolnictwa wyższego ufundował w Zamościu akademię, zwaną Akademią Zamoyską. W 1661 roku Jan II Kazimierz założył we Lwowie uniwersytet.