1. Położenie na obszarze Polski

Miasto Wałcz leży na wysokości 120 m n.p.m., na obszarze Pojezierza Wałeckiego (stanowi jego stolicę), rozdziela od siebie dwa jeziora: Raduńskie i Zamkowe, jest znanym i ważnym węzłem drogowym kołowym, biegnącym do Piły (27km), Trzcianki, Człopy, Kalisza Pomorskiego, Czaplinka (38km), Szczecinka i Złotowa oraz kolejowym, prowadzącym do Piły, Krzyża, Kalisza Pomorskiego i Złocieńca.

  1. Nazwa miasta

Najwcześniejsza nazwa miasta, nadana w języku polskim - Wałcz - swą genezę czerpie z jeziora (Volzen), która później stała się nazwą osady nadjeziornej. W XIV wieku opracowania podają formę Welcz, Wełcz. Pochodzenie nazwy tej miejscowości nie jest do końca poznane, prawdopodobnie pochodzi od słów: "wlec", "włóka", "wilgoć" i posiada ścisły związek z płynącą wodą. Niektórzy naukowcy twierdzą, że nazwa stanowi nazwę dzierżawczą, pochodzącą od imienia Wałek, Wałecz. Arneskrone - jest niemiecką nazwą miasta, nadaną w 1303 r. przez władze Brandenburgii. Po rozbiorze Polski, dokonanym w 1772 r., Niemcy nadali miastu nazwę: Deutsch Krone, a przekładzie polskim: Niemiecka Korona.

  1. Rys historyczny miasta

Miasto było pradawną osadą słowiańską, założoną w połowie XIII wieku jako dar bądź nabytek zakonu templariuszów, który łamiąc sobie język przy wymawianiu nazwy zmieniono ją na Kron W okresie wczesnego średniowiecza (do XII w.) znane było jako warowny gród pomorski, przyłączony za czasów Bolesława Krzywoustego wraz z Krajną do granic Wielkopolski. Wraz z grodem rozrastało się prężne osiedle rybackie. W 1296 r. po morderstwie Przemyśla II ziemia wałecka dostała się pod panowanie Brandenburgii. W 1303 roku władcy Otto, Jan, Waldemar i Konrad polecili rycerzom Ulrichowi Schöningowi oraz Rudolfowi Liebenthalowi założenie w okolicach malowniczego jeziora Wałcz (Wolzen) miasta pod nazwą Arnescrone. Jednakże mieszkańcy miasta wciąż stosowała w użyciu nazwę: Wałcz. Wraz z założeniem miasta zbudowano również wałecki zamek. Kościół parafialny prowadzony był przez Zakon Templariuszy.

Po 1312 roku Władysław Łokietek uwolnił miasto spod panowania Brandenburgii, zaś miejscy właściciele stali się lennikami Korony Polskiej. W 1368 r. Wałcz oraz cała ziemia wałecka powróciły za panowania króla Kazimierza Wielkiego do Polski i został podarowany na własność władcy wołogojsko-słupskiemu Kazkowi (w 1369 roku). Kazimierz Wielki nadał miejscowości wszelakie przywileje gospodarcze. W 1343 roku król Kazimierz Wielki żeniąc swą córkę Elżbietę z księciem pomorskim Bogusławem V Ołogoskim, podarował jej jako wiano obszar powiatu wałeckiego a w konsekwencji powiat ten oraz księstwo łęczyckie, sieradzkie oraz Ziemia Dobrzyńska odziedziczone zostały przez jej syna - księcia Kazka IV, o przydomku Szczecińskim, którego król Kazimierz Wielki mianował swym następcą. Tak pisano o Kazku, który w czasie odbijania z rąk wroga zamku Wielatowac został ranny kamieniem i była to rana śmiertelna - Janko z Czarnkowa pisze; "Roku Pańskiego 1377 dnia 2-go miesiąca stycznia prześwietny książę Kazimierz, zwany Kazko, książę dobrzyński, bydgoski, pomorski, kaszubski, i pan na Szczecinie zakończył swe życie na swym zamku w Bydgoszczy, nie pozostawiwszy z córki Ziemowita żadnego potomstwa. Po jego śmierci księstwo dobrzyńskie, jako też zamki Bydgoszcz i Wałcz zostały przyłączone do korony królestwa polskiego. Ciało jego spoczywa w byszewskim klasztorze cystersów. Ten książę Kazimierz był tak hojny, że porozdawał nieopatrznie swym sługom i innym ludziom wszystkie swe wsie stołowe, a sam prawie nie miał z czego opędzać wydatków na swe książęce utrzymanie, póki po śmierci ojca, księcia Bogusława, ziem jego nie Odziedziczył. Przyrodnia siostra jego, Elżbieta, cesarzowa rzymska i królowa czeska niejednokrotnie zaspokajała jego potrzeby, przysyłając mu wielką ilość upominków w srebrnych naczyniach i gotowiźnie, książę wszakże niedługo te podarunki u siebie zachowywał, lecz nie zważając na zakaz siostry, rychło je rozszafowywał, hojnie wszystkim rozdając. Miał on za żonę najprzód córkę Kiejstuta, księcia litewskiego, potem po jej śmierci córkę Ziemowita, księcia mazowieckiego. Od dzieciństwa wychowywał go dziad jego, Kazimierz, król polski; przebywał również kilka lat na dworach Karola - cesarza rzymskiego, swego szwagra, i Ludwika, króla węgierskiego, swego wuja. Był ciała wątłego, a chociaż gwałtowny i niestały, mimo to pełen życia i łatwo dający się do działania porywać."

Wałcz w kwietniu 1378r, w dzień wigilii Paschy, w wyniku zaprószenia ognia przez pracowników piekarni rozpętał się pożar, w wyniku którego miasto zostało całkowicie zniszczone, jak również otaczający je ostrokół i kościół. Pozostał tylko zamek. Opis jednego z kronikarzy - Janka z Czarnkowa tak podaje: "Ubodzy mieszczanie Wałcza, nie śmiać odbudować swych domów z obawy przed częstymi napadami szlachty pomorskiej, zwanej Borkowie (z rodu Maćka Borkowica - wrogowie ówczesnych dziedziców Wałcza, panów na Wedelu), przesiedlili się w różne inne miejsca. Starosta wielkopolski Domarat, zebrawszy wojsko, wkraczał, i to niejednokrotnie, do ziemi tej szlachty paląc i pustosząc w niej wiele wsi i grodów warownych".

Nie zostało do końca wyjaśnione, na jakiej podstawie Brandenburczycy opanowali ponownie Wałcz po 1380r, pomimo starania się kasztelana Czarnkowskiego o uzyskanie miasta dla Bogusława VIII. Po okresie władania Brandenburczyków wziął miasto we władanie pod koniec XIV wieku sam cesarz Wacław. W 1402 roku doszło do transakcji, pomiędzy wojewodą siedmiogrodzkim Ściborem o 63000 florenów a cesarzem Zygmuntem I, ówczesnym królem Węgier, Nową Marchię oraz Wałcz. W tym samym czasie Zakon Krzyżacki wykupił z rąk Ścibora tereny ziemi wałeckiej, niepodlegającej zastawowi. Pomimo zawładnięcia miasta oraz okolic przez żołnierzy polskich, Władysław Jagiełło oddał Wałcz w posiadanie Krzyżaków - gwarantował to układ pokojowy, zawarty z Zakonem Krzyżackim w Brześciu w 1436 roku.

Ale kiedy rozpoczęła się wojna trzynastoletnia miasto Wałcz powróciło w granice Polski na mocy pokoju toruńskiego w 1466 roku. Teraz to nastąpił gwałtowny rozwój miasta - Wałcz zyskał miano miasta królewskiego, starościńskiego. Od 1553 roku ustanowiono na jego terenie sądy grodzkie. W okresie 1535-1581 funkcję starostów pełnił z pokolenia na pokolenie ród Górków, z których Łukasz I zaprowadził luteranizm, popierając w 1544 roku akt dewastacji kościoła katolickiego a konsekwencji przejęcia go innowierców. Dopiero po 1594 roku, pełniący ówczesną funkcję starosty Jan Gostomski ponownie oddał kościół Św. Mikołaja dla modlitw protestantom, a w 1683 roku z rąk biskupa Hieronima Wierzbowskego uzyskał on święcenia. Od 1618 roku starosta wałecki, pełniący jednocześnie urząd wojewody inowrocławskiego i kaliskiego, Jan Gostomski, zapraszał do miasta zakonników jezuickich. Oto słowa aktu fundacyjnego, którymi posłużył się Gostomski, aby umotywować swą decyzję: "Poszedłem za przykładem moich rodziców, a od nich natchniony wybrałem na tej granicy Pomeranii miejsce, które mi się zdało najdogodniejsze do znoszenia odszczepieństwa i w nim umieściłem ojców Soc. Jesu na całym świecie doświadczonych..." Jezuici mieli za zadanie oprócz przepędzenia Luteran, popieranych przez władze Brandenburgii, jak również walkę z tamtejszym, słowiańskim pogaństwem, które w miejscowych obrzędach ludowych kultywowane było jeszcze w XVII wieku. W XIV wieku miasto, położone na szlaku handlowym, prowadzącym z Ujścia do Kołobrzegu, przechodziło gwałtowny i dynamiczny rozwój - stał się znanym powszechnie ośrodkiem produkcyjnym produktów rzemieślniczych i przetwórstwa rolnego. W Wałczu rocznie organizowano 4 jarmarki, dobrze prosperowało sukiennictwo. W czasie prowadzenia przez Polskę wojny z Krzyżakami (wielkiej wojny, wojny 13-letniej), miasto uległo dwukrotnemu spaleniu przez najeźdźców ( w 1409 i 1460 roku). Po podpisaniu pokoju toruńskiego ( w 1466 roku) Wałcz ustanowiono miastem królewskim, starościńskim, a po XVI wieku stał się on stolicą powiatu sądowego oraz siedzibą starostwa grodowego województwa poznańskiego.

Wraz z rozwojem miasta, w przeciągu XVI wieku prężnie rozwijała się druga osada - osiedle podmiejskie, na obszarze podzamcza, władane przez jurysdykcję starostwa. U progu XVII wieku stało się ono miastem, władanym przez burmistrza, a w 1633 roku Władysław IV ustanowił je miastem (w rezultacie działań starosty wałeckiego M. Wejhera). Nowy Wałcz posiadał prawo do organizowania raz w tygodniu jarmarków, a Jan Kazimierz zezwolił dodatkowo na organizowanie 2 jarmarków rocznie więcej. Oba miasta słynęły z rozwiniętego sukiennictwa, tkactwa płótna, krawiectwa, szewstwa i stolarstwa. Jak to miedzy sąsiadami się zdarza, pomiędzy dwoma konkurencyjnymi miastami było wiele konfliktów na tle gospodarki i ekonomii, podsycanych kwestią natury narodowościowej (Wałcz był miastem Polaków, Niemców, Żydów, Szkotów). W XVI wieku miały miejsce konflikty religijne, powstałe w wyniku idei reformacji.

W 1658 roku doszło do połączenia się obydwu miast w jedno. Rosnąca w siłę fala kontrreformacji nie ominęła Wałcza. Po zniszczeniu przez pożar probostwa jezuickiego w wyniku potężnego pożaru, który miał miejsce w 1621 roku łowy rodów Gostomskich i Tuszyńskich wspomogli odbudowę jezuickiej fary, fundując materiały i środki finansowe na równowartość 15 000 złotych. Jezuici byli wałeckimi nauczycielami, a ich szkoła posiadała sławę wybitnej uczelni. To ona, zwana następnie gimnazjum pojezuickim, wykształciła znakomitego polskiego prawnika Michała Hubę. Jezuici prowadzili również szkołę parafialną, edukującą dzieci rzemieślników. Wałecki szpital został założony w progu XVIII wieku. Ale ostatnie pożary nie były jedynymi, oprócz nich miasto strawiły również pożary w: 1577, 1584, 1621,1676,1711,1733, 1779,1825,1827 i 1836 roku. Lata wojny północnej (1709-1711) pozostawiły po sobie mnóstwo ofiar w ludności miejscowej. W czasach napoleońskich miasto gościło garnizony francuskie i polskie. W 1772 r. miasto przyłączono do zaboru pruskiego - stad wzięła się jego nazwa: Deutsch Krone.

W XIX wieku miasto pod względem ekonomicznym rozwijało się prężnie i dynamicznie. Popularny i opłacalny był handel drzewem, działały liczne tartaki, odlewnie żelaza, fabryki maszyn, mebli, drukarnia, wapienniki, piwo produkowano w browarze. W 1880 r. miasto uzyskało połączenie kolejowe z Piłą, a w kolejnym okresie od 1888 do 1914 roku miało już połączenie z Człopą, Kaliszem Pomorskim, Złocieńcem i Złotowem. W czasie II wojny światowej do 1945 roku z powierzchni ziemi zostało zmiecionych 667 budynków, a ziszczenia objęły 45% miasta. Wałcz opanowała armia radziecka dnia 11 lutego 1945 r. W czasie odbudowy miasta po zniszczeniach wojennych zbudowano w ramach odrestaurowania miasta liczne zakłady przemysłu spożywczego, materiałów budowlanych, chemiczne, wytwórnię pasz, zakłady rowerowe, powstał tam Państwowy Ośrodek Maszynowy.

Wielkość zaludnienia miasta kształtowała się od 1772 roku w następujący sposób:

  • 1772 r.- l155 mieszkańców,
  • 1816 r.- 2450 mieszkańców,
  • 1857 r. - 3748 mieszkańców,
  • 1900 r. - 7278 mieszkańców,
  • 1925 r.- 10579 mieszkańców,
  • 1939 r.-14936 mieszkańców,
  • 1946 r.- 7816 mieszkańców,
  • 1955 r. - 14000 mieszkańców,
  • 1961 r.- 15973 mieszkańców,
  • 1970 r. -18643 mieszkańców,
  • 1987 r. - 26186 mieszkańców.

Wałcz to również duży i atrakcyjny ośrodek turystyczno-wczasowy. Rynek upiększony jest mieszczańskimi kamieniczkami, pochodzącymi z XVIII/XIX w., wartym zwiedzenia są liczne domy wybudowane i ozdobione w stylu secesyjnym, budynek dawnego kolegium jezuitów, pochodzący z XVII stuleciu, zamieniony szkołę, jak również zabytkowy spichlerz, pochodzący z XIX w.