Jest to obecnie jedna z podstawowych i powszechnie akceptowalnych teorii we współczesnej geologii. Jej głównym założeniem jest uznanie za nadrzędny czynnik rozwoju tektonicznego naszej planety poziomego ruchu płyt litosfery, które ulegają kolizji i rozpadowi. W skutek tego dochodzi do zmian zasięgów basenów oceanicznych oraz procesów orogenezy prowadzących do wypiętrzenia się górotworów. Płyty litosfery poruszają się według tzw. stref o obniżonej lepkości mających miejsce w zewnętrznej części płaszcza Ziemi nazywanej płaszczem litosferycznym znajdującym się ponad astenosferą. W plastycznej warstwie astenosfery mają miejsce silne prądy konwekcyjne, noszące również nazwę wstępujących, które są siłą napędową ruchu płyt litosferycznych. Owe prądy wstępujące najpierw ulegają pionowemu wznoszeniu się a w następnej kolejności przyjmują kierunek poziomy. Następstwem tego jest rozciąganie się warstwy litosfery, co skutkuje zmniejszeniem jej grubości i utworzeniem podłużnego obniżenia tektonicznego noszącego nazwę ryftu kontynentalnego. Jeśli siły rozciągające są odpowiednio silne, to może dojść nawet do rozerwania się litosfery. W pęknięcia w płaszczu ziemskim wpycha się bazaltowa magma przedostająca się z astenosfery. Tak powstaje ryft oceaniczny będący początkowym stadium tworzenia się oceanu. Morze, które wedrze się do ryftu zaczyna zwiększać swoją powierzchnię w skutek coraz większego oddalania się od siebie kier kontynentalnych. W ten sposób morze znajdujące się między tymi krami zwiększa swoje rozmiary stając się wreszcie oceanem. Proces rozprzestrzeniania się, czyli ekspansji dna oceanicznego nosi nazwę spreedingu i polega na ciągłym tworzeniu się szczelin ryftowych, wypełnianiu się ich magmą bazaltową budującą nowe dno oceaniczne i podwodne grzbiety śródoceaniczne oraz stopniowym oddalaniu się od siebie kontynentów. Powstawanie nowej skorupy oceanicznej następuje zarówno po jednej jak i po drugiej stronie ryftu oceanicznego. Tuż przy miejscu wypływania magmy dno oceaniczne jest najmłodsze natomiast najstarsze znajduje się w bezpośrednim sąsiedztwie kontynentów. W tzw. strefach subdukcji dochodzi do kompresji czyli ściskania litosfery, w skutek czego dochodzi do zbieżnego ruchu płyt, które podsuwają się jedna pod drugą ulegając subdukcji. Płyty oceaniczne są cięższe i dlatego podczas kolizji to właśnie one zostają wepchnięte pod spód, gdzie ulegają przetopieniu i pochłonięciu przez płaszcz ziemski. Strefy subdukcji przyjmują najczęściej postać rowów oceanicznych sąsiadujących z łukowymi archipelagami wysp. Kry kontynentalne osadzone na macierzystych płytach litosfery również dryfują po powierzchni naszej planety ulegając kolizji w strefach subdukcji co powoduje wypiętrzanie się górotworów. Strefy subdukcji odznaczają się dużą aktywnością sejsmiczną i wulkaniczną. Najczęściej strefom tym towarzyszą wulkaniczne, andezytowe łuki wyspowe. Hipocentra silnych i głębokich wstrząsów sejsmicznych w strefach subdukcji występują wzdłuż nachyleń tzw. strefy Benioffa stanowiącej górną granicę podsuwającej się płyty. Płyty litosferyczne poruszają się zatem ruchem rozbieżnym (skutkiem jest ekspansja dna oceanów), ruchem zbieżnym (wywołuje zjawisko subdukcji) oraz lokalnie poziomym ruchem względnym wzdłuż uskoków transformacyjnych (nie występuje tutaj ani pochłanianie ani rozszerzanie się powierzchni litosfery).
Teorię tektoniki płyt litosfery sformułowano w latach 60-tych XX wieku a w jej tworzeniu brali udział m.in. H.H. Hess, R.S. Dietz, X. Le Pichon, W.J. Morgan, J.B. Heitzler, J.T.A. Wilson, J.T. Vine. Jest ona największym osiągnięciem współczesnej geologii i najważniejszą teorią geotektoniczną. Stała się ona również podstawą do zbadania mechanizmu rozwoju powierzchni Ziemi według zasady aktualizmu geologicznego. Do sformułowania teorii tektoniki płyt przyczyniły się przede wszystkim badania dna oceanicznego, które wykazały m.in. podwyższony geotermiczny strumień ciepła na obszarach ryftowych, symetryczny układ stref namagnesowanych skał na grzbietach śródoceanicznych oraz występowanie najmłodszych skał bazaltowych w pobliżu dolin ryftowych. Teoria tektoniki płyt litosferycznych stanowi również wyjaśnienie mechanizmu dryfowania kier kontynentalnych, który w swojej teorii wędrówki kontynentów przedstawił Wegener. Dowodem poruszania się płyt kontynentalnych jest ciągłe obserwowanie oddalanie się ich od siebie w tempie ok. 9 cm/rok. Obecne badania geologiczne pozwalają z dużym prawdopodobieństwem odtworzyć przemieszczenia, kolizje i etapy rozpadu lądów w przeszłości.
