Gleba jest to najbardziej zewnętrzna, cienka, biologicznie czynna warstwa skorupy ziemskiej. Powstaje w wyniku procesu glebotwórczego, pod wpływem działania czynników glebotwórczych. Do głównych czynników glebotwórczych należą: klimat, skała macierzysta, woda, bakterie, rzeźba terenu, roślinność, zwierzęta i czas. W zależności od czasu ich oddziaływania wyróżnia się gleby młode (słabo wykształcone) i gleby stare (wykształcone).
Podstawową cechą gleby jest żyzność, czyli zdolność do zaopatrywania roślin w wodę, tlen i składniki odżywcze. Żyzność w dużej mierze zależy od zawartości próchnicy (humusu) w glebie, czyli warstwy powstałej z rozkładających się szczątków organizmów. Drugą cechą gleby jest urodzajność, tzn. zdolność produkcyjna gleb (zdolność do produkcji roślinnej).
Gleba składa się z wielu zależnych od siebie składników, których udział procentowy jest różny w zależności od rodzaju gleby. Do składników gleby należą: części mineralne (w szerokościach umiarkowanych ich skład wynosi średnio 45%), powietrze (25%), substancje organiczne (5%) i woda (25%).
W wyniku procesu glebotwórczego dochodzi do wytworzenia się profili glebowych, tzn. pionowych przekrojów przez glebę, w których widoczne są warstwy, różniące się barwą, składem mechanicznym i chemicznym oraz strukturą. Od ich rodzaju i grubości zależy typ gleby. Wykazują one znaczne zróżnicowanie w różnych regionach Ziemi. W umiarkowanych szerokościach geograficznych w profilach glebowych wyróżnia się zazwyczaj następujące poziomy glebowe:
- poziom próchniczy - najwyższy, składający się z rozłożonych szczątków organicznych,
- poziom wymywania - następuje w nim proces wymywania związków mineralnych do warstwy położonej poniżej,
- poziom wmywania - następuje w nim osadzanie związków mineralnych z warstwy położonej wyżej,
- poziom skały macierzystej - stanowi go lita skała, w której nie zachodzą procesy glebotwórcze.
Gleby pokrywają dużą część lądowej powierzchni Ziemi. Nie występują jedynie na obszarach okołobiegunowych, niektórych pustyniach i w wyższych partiach gór. Większość z nich występuje strefowo, tzn. układa się zgodnie z klimatyczno-roślinnymi strefami Ziemi. Do strefowych typów gleb należą: gleby tundrowe, bielicowe, brunatne, czarnoziemy, kasztanowe, czerwonoziemy, żółtoziemy, buroziemy, szaroziemy i inne. Występują także gleby astrefowe, które tworzą się w zależności od czynników lokalnych danego obszaru, należą do nich między innymi. gleby górskie, bagienne, rędziny, aluwialne (mady).
Gleba należy do bardzo delikatnych, podatnych na zniszczenia utworów. W wielu obszarach świata postępuje jej degradacja. Głównymi przyczynami dewastacji gleb są: górnictwo, przemysł (hutnictwo, energetyka, przemysł chemiczny), gospodarka komunalna, transport, chemizacja (stosowanie nawozów sztucznych), mechanizacja i intensyfikacja rolnictwa, wycieki substancji trujących (zazwyczaj ropopochodnych) oraz kwaśne deszcze. W wyniku degradacji gleb następuje zmiana ich odczynu, struktury, właściwości fizycznych i chemicznych. Aby zapobiec dewastacji gleb stosuje się wapnowanie (zobojętnianie kwaśnego odczynu gleby poprzez wprowadzenie wapienia), wypłukiwanie substancji toksycznych, mieszanie gleb skażonych z nieskażonymi lub pozostawienie jej, aby sama się oczyściła. Samooczyszczanie się gleb trwa jednak wiele lat (czasami setek lub tysięcy), a niekiedy jest niemożliwe.
