Wulkanizm jest to ogół zjawisk związanych z działalnością wulkanów, wydobywaniem się lawy i towarzyszących jej substancji z wnętrza Ziemi na powierzchnię. Zachodzi on pod wpływem procesów endogenicznych, tzn. wyzwalanych siłami z wnętrza Ziemi.

We wnętrzu Ziemi, w litosferze, następuje przemieszczanie się magmy, która powoduje występowanie wewnątrz skorupy ziemskiej tzw. zjawisk plutonicznych. Magma wypływa na powierzchnię w postaci lawy, a procesy wówczas zachodzące noszą nazwę zjawisk wulkanicznych. Lawa może wydostawać się na powierzchnię podłużnymi szczelinami (wulkany szczelinowe) lub kominami zakończonymi otworami, tzw. kraterami. Miejsce ujścia lawy i innych towarzyszących jej produktów wulkanicznych nosi nazwę wulkanu (z łac. "Vulcanus" = bóg ognia).

Istnieje kilka klasyfikacji wulkanów. Wyróżnia się je między innymi ze względu na kształt, który zależy od rodzaju lawy, jaka się z nich wydobywa:

  • wulkany tarczowe - powstają z lawy zasadowej, która jest rzadka, łatwo topliwa i rozlewa się daleko od miejsca wypływu. Wulkany takie mają rozległe, łagodnie nachylone stoki.
  • wulkany stożkowe - powstają z lawy kwaśnej, która jest gęsta i bardzo lepka. Tego typu wulkany są strome i wysokie. Charakteryzują się najbardziej gwałtownymi, eksplozywnymi wybuchami.

Wulkany dzielą się także ze względu na aktywność na:

  • wulkany czynne - ich wybuchy trwają nieustannie lub sporadycznie.
  • wulkany drzemiące - ich wybuchy miały miejsce w przeszłości historycznej i w każdej chwili mogą wznowić działalność.
  • wulkany wygasłe - niezdolne do wznowienia erupcji.

Na powierzchni lądów znajduje się około 1 300 czynnych wulkanów. Znacznie więcej istnieje czynnych wulkanów podmorskich, które ciągną się wzdłuż grzbietów oceanicznych.

Podczas wybuchów wulkanów, poza lawą, wydobywają się także gazy. Są to głównie: para wodna, dwutlenek węgla, tlenek węgla, chlor, fluor, siarkowodór i azot. Do pozostałych materiałów wulkanicznych należą produkty stałe, tzw. materiały piroklastyczne, które powstają najczęściej podczas gwałtownych, eksplozywnych wybuchów, w wyniku rozkruszenia starszych skał wylewnych znajdujących się przy ujściu wulkanu. Należą do nich: bomby wulkaniczne,lapille, pumeks, piaski i popioły wulkaniczne.

Wulkany różnią się pod względem wyrzucanego materiału. Na tej podstawie wyróżnia się:

  • wulkany lawowe, z których wypływa głównie lawa, a ich erupcje mają łagodny przebieg.
  • stratowulkany, z których, poza lawą, wydobywają się także inne, stałe produkty wybuchu wulkanu. Ich erupcje mają bardzo gwałtowny przebieg.
  • wulkany eksplozywne, z których wyrzucane są głównie materiały piroklastyczne.

W okolicach wulkanów, z opadających na powierzchnię ziemi popiołów wulkanicznych powstaje gruba warstwa osadów, tzw. tuf. Z tego materiału tworzą się bardzo żyzne gleby wulkaniczne. To sprawia, iż mimo niebezpieczeństwa, ludność bardzo chętnie osiedla się w pobliżu wulkanów.

Ze względu na wysoką temperaturę lawy i gazów, na terenach wulkanicznych powstają gorące źródła, których szczególnym przykładem są gejzery.

Zjawiska wulkaniczne zachodzą w strefach kontaktu płyt litosfery. Czynne wulkany występują obecnie w tzw. pasie ogniowym, który ciągnie się wzdłuż Oceanu Spokojnego, w basenie Morza Śródziemnego, w basenie Morza Karaibskiego, w obrębie Wielkich Rowów Afrykańskich oraz Grzbietu Śródatlantyckiego. Poza strefami styku płyt litosfery procesy wulkaniczne zachodzą także nad tzw. "plamami gorąca", np. na Hawajach.

Do największych wulkanów na świecie należą wulkany podmorskie: Mauna Kea - 4214 m n.p.m. i Mauna Loa - 4168 m n.p.m., które, ponieważ ich podstawy sięgają ok. 5 000 m pod powierzchnią wody, należą do najwyższych gór świata. Najwyższym lądowym wulkanem jest Aconcagua w Andach, o wysokości 6 960 m n.p.m. Do najsłynniejszych europejskich wulkanów należą: Etna, Wezuwiusz i Stromboli we Włoszech oraz Hekla na Islandii.

Najsłynniejszy wybuch na świecie miał miejsce w 79 r. n.e. Wybuchł wówczas Wezuwiusz, który doprowadził do zagłady dwóch rzymskich miast - Pompei i Herkulanum, które przysypał grubą warstwa popiołu.

Dziedzina geografii zajmująca się badaniem wulkanów nosi nazwę wulkanologii.