Lupa stanowi przykład układu optycznego, wykorzystywanego do otrzymywania powiększonych obrazów bliskich przedmiotów, słabo lub całkiem niewidocznych gołym okiem. Najprostsza lupa zbudowana jest z pojedynczej soczewki skupiającej.
Oko ludzkie może tworzyć na siatkówce ostry obraz przedmiotu tylko wtedy jeśli ten przedmiot umieszczony jest między nieskończonością a tzw. punktem bliskim ( ok.25 cm od oka). Istnieje jeszcze pojęcie punktu najbliższego, czyli najbliższego od oka punktu przy którym oko przy dużym wysiłku, ale jeszcze akomoduje. Jest to odległość ok.10 cm.
Powstający na siatkówce obraz jest pozorny, prosty i powiększony. W przypadku lupy mówi się o tzw. powiększeniu kątowym, czyli stosunku kąta promieni tworzących obraz w ognisku soczewki do kąta pod którym rejestrowany jest obraz z odległości 25 cm bez użycia lupy.
Niewielkie powiększenia, maksymalnie 5- krotne można uzyskać przy użyciu lup prostych. Należą do nich: pojedyncze soczewki dwuwypukłe, płasko-wypukłe i wklęsło-wypukłe. Wykorzystywane są jako szkła powiększające np. do czytania, do obserwacji drobnych przedmiotów.
W lupach złożonych stosuje się układy soczewek. Do tej grupy należą m.in. dwusoczewkowe lupy achromatyczne, trzysoczewkowe lupy aplantyczne Uzyskiwane powiększenie to 3-12 razy. Większe powiększenia uzyskuje się przy użyciu innych lup złożonych. I tak lupy ortoskopowe dają obraz 6 - 20 razy większy.
Istnieją również tzw. telelupy oraz lupy stereoskopowe (dwuokularowe).
Lupy złożone bądź stanowią element rozbudowanych układów optycznych bądź wykorzystywane są jako samodzielne przyrządy optyczne np. lupy Brinella.
