Biom jest to jednostka ekologiczna najwyższego rzędu, na którą składają się całe zespoły ekosystemów, właściwych dla danego obszaru geograficznego. Taki twór jest łatwy do rozpoznania, ponieważ charakteryzuje się określoną formacją roślinną i zwierzęcą. Wszystkie Biomy Ziemi tworzą BIOSFERĘ.

Warto w tym miejscu przedstawić także definicję ekosystemu. Jest to bowiem całościowa i kompletna jednostka ekologiczna, która obejmuje wszystkie żywe organizmy danego terenu (biocenoza) oraz środowisko nieożywione (abiotyczne). Występują tu złożone zależności, które wynikają z przepływu energii oraz krążenia materii. Prowadzi to w konsekwencji do powstania zróżnicowania biologicznego.

Wśród czynników, które wpływają na rozmieszczenie roślin i zwierząt wyróżnia się:

  1. Czynniki biogenetyczne- wynikają one z różnej budowy biologicznej organizmów. W świecie roślin jak i zwierząt można wyodrębnić poważne różnice w zakresie możliwości i wymagań życiowych.
  2. Czynniki ekologiczne- są to wszystkie wyznaczniki środowiska, które wpływają na organizmy żywe. Zalicza się tu między innymi wymagania określonej temperatury oraz nasłonecznienia. Warunki te są bardzo ważne dla roślin- umożliwiają bowiem przeprowadzenie procesu fotosyntezy. Odpowiednia temperatura decyduje o możliwości wystąpienia roślin. Widać to wyraźnie na obszarach podbiegunowych. Panujące tam przez cały rok ujemne temperatury uniemożliwiają pojawienie się roślin zielonych. Jeśli chodzi o zwierzęta, to tylko niektóre posiadają cechy, dzięki którym mogą przeżyć w takich warunkach.
  3. Przeszłość geologiczna- szereg analogii i różnic może być wyjaśniana w kontekście analizy geologicznej Ziemi.
  4. Działalność człowieka- Do połowy XVII wieku działalność ta była korzystna dla środowiska. W kolejnych dekadach człowiek przyczynił się jednak do znacznej degradacji środowiska naturalnego.

Wybrane biomy i ich charakterystyka

Możemy wyróżnić następujące jednostki ekologiczne;

        • strefa wilgotnych lasów równikowych
        • strefa lasów klimatu umiarkowanego
        • strefa borealnych lasów iglastych
        • strefa roślinności podbiegunowej
        • strefa wilgotnych lasów podzwrotnikowych
        • okresowo sucha strefa roślinności podrównikowej
        • strefa stepów
        • strefa roślinności twardolistej
        • strefa gorących pustyń i półpustyń

Strefa wilgotnych lasów równikowych

Lasy równikowe nazywane są także tropikalnymi albo deszczowymi. Występują one w okolicach równika ( w Ameryce Południowej i Środkowej , w Afryce, na Półwyspie Indyjskim, Indochińskim, także na Archipelagu Malajskim oraz na Filipinach). Cechuje je gorący i parny klimat. Nie występują tam tradycyjne pory roku, co sprzyja ciągłej wegetacji. Podstawowym elementem tych lasów są bardzo wysokie drzewa, które osiągają wysokość nawet do 60 metrów. Ich korony silnie ocieniają dno lasu. Większość drzew rośnie na wysokości 30 - 40 metrów, do 10 metrów występuje zaś podrost. Są to takie gatunki, które w sprzyjających warunkach wejdą w skład warstwy wysokiej. Szczególnie charakterystyczne SA pnącza i epidendrofity. Kwiaty wielu gatunków rosną do znacznych rozmiarów, zachwycając przy tym bogactwem kształtów i kolorów. Świat roślin także jest bardzo bogaty, szczególnie licznie występują tam bezkręgowce. Tego typu lasy są groźne i niebezpieczne dla człowieka, dlatego też są słabo zaludnione. Dziś ogromne połacie tych lasów zostają wycinane i przeznaczane na pola uprawne. Jednak gleby są ubogie i nie przynoszą oczekiwanych plonów. Gospodarstwa więc skazane są na upadek, ale nie powoduje to odtworzenia naturalnego lasu. Skutki tych działań już są odczuwalne (katastrofy ekologiczne, zanieczyszczenie środowiska naturalnego ). W ciągu dnia w lesie deszczowym panuje niezwykły spokój. Tylko niekiedy zakłócany jest on przez krzyki papug. Dopiero wieczorem zwierzęta opuszczają swoje kryjówki i wyruszają na polowanie. Wysoko w koronach drzew budzą się małpy, ptaki ( jak tukany czy kalao). Część z ssaków nigdy nie styka się z gruntem . Grupa taka wykształciła specjalne fałdy skórne, dzięki której mogą swobodnie przeskakiwać po drzewach. Wilgotna atmosfera lasu sprzyja także żabom i ropuchom. One także dostosowały się do panujących warunków. Zamiast schodzić do wody w celu złożenia skrzeku budują na drzewach specjalne gniazda. Charakterystyczne dla tego lasu są także mrówki wędrowne. Są one bardzo niebezpieczne, mogą zaatakować nawet człowieka.

Strefa lasów klimatu umiarkowanego

W strefie umiarkowanej występuje podział na tradycyjne pory roku. Wiosna i lato są na ogół ciepłe, a zima łagodna/ Ilość opadów jest średnia, ale przeważnie równomierna. W takich właśnie warunkach rosną lasy liściaste- tworzą je dęby, kasztany, klony, buki, jesiony, brzozy, wiązy.

Gleba w lasach liściastych jest siedliskiem milionów bakterii, pierwotniaków i grzybów. Mają one zdolność rozkładania ściółki z martwych liści i przekształcania jej w próchnicę. W pozostałościach roślinnych żyje wiele różnorodnych gatunków owadów, ślimaków, pierścienic i innych bezkręgowców (takich jak kusak, biedronka, gąsienica, kleszcz, roztocz, skoczogonek, pająk skoczek, dżdżownica). W liściastej ściółce wiele małych ssaków, jak ryjówka czy nornik, poszukuje pożywienia. Jeśli podłoże jest dość wilgotne występują też salamandry. W strefie lasów umiarkowanych występują też sarny, daniele, dziki, pumy.

Niektóre leśne zwierzęta większość swojego życia spędzają ponad powierzchnią podłoża. Na przykład wiewiórki budują gniazda na wysokich drzewach, a nietoperze zawieszają się na gałęziach. W lasach licznie występują dzięcioły. Z łatwością wspinają się po pniach, ponieważ ich nogi mają dwa palce obrócone do przodu i dwa do tyłu. Mogą też zaczepiać się na boku pnia, wówczas pióra ogona służą im za podporę. W celu zdobycia pożywienia swym silnym dziobem przebijają korę drzew. Jeśli przez las przepływa strumień, to można tam jeszcze zaobserwować inne gatunki zwierząt i płazów (np. żaby, ropuchy, bobry).

Warto ty przedstawić sytuację polskiej flory. Liczy ona ponad 2 tys. gatunków roślin naczyniowych, 850 gatunków mszaków i ponad 1200 gatunków porostów. Najwięcej występuje bylin, drzewa stanowią około 2% wszystkich gatunków. Jednak powierzchnia leśna jest stosunkowo niewielka- to tylko 28% powierzchni kraju.

Strefa borealnych lasów iglastych

Na półkuli północnej występują duże obszary, gdzie istnieje podział na pory roku. Lata są jednak krótkie, choć ciepłe, zimy natomiast- długie i bardzo surowe. Woda występuje w dużych ilościach, choć przez większą część roku jest niedostępna. W takich warunkach powstały ubogie gleby o charakterze bielicowym. Nazywane są one borami, a w Azji tajgą. Tego rodzaju Biom charakteryzuje się znacznym ubóstwem pod względem gatunków roślin.

Warstwa drzew tworzona jest zasadniczo przez sosny, świerki, jodły lub modrzewie. Drzewa liściaste (jak brzoza czy wierzba) występują jako domieszka. Te ostatnie spotkać można przede wszystkim w okolicach położonych blisko mórz. Dno takiego lasu jest silnie zacienione. Powoduje to, że runo leśne rozwija się słabo.

Dla strefy borealnej charakterystyczne są torfowiska. powstają one tam, gdzie występują zagłębienia. Narastająca warstwa torfowców ulega mineralizacji i przekształca się w torf. W Polsce torfowiska występują przede wszystkim na północy. Spełniają one rolę zbiorników retencyjnych dla wód powierzchniowych.

W tajdze spotkać można wiele gatunków zwierząt. Są to między innymi: niedźwiedź, lis, jeleń, wilk, wiewiórka, zając, kuna.

Strefa roślinności podbiegunowej

Tereny o zawsze zmarzniętym podłożu nazywane są tundrą. Na półkuli południowej taki biom praktycznie się nie wykształcił. Antarktyda stale pokryta jest lodem i pozbawiona w związku z tym gleb. W takich warunkach klimatycznych na obrzeżach występują znikome gatunki bezkręgowców oraz pingwiny.

Z kolei na półkuli północnej tundry zajmują znaczne ilości powierzchni. Klimat tej strefy jest niezwykle surowy. Występują tam bardzo mroźne i długie zimy, okresy ocieplenia są bardzo krótkie. W takich warunkach są w stanie wytrzymać tylko nieliczne gatunki roślin. W lecie pojawiają się mchy i porosty, pojawia się też flora alpejska. Wszystkie występujące rośliny są odporne na mróz, ich korzenie wytrzymują przemarzanie. Występują też renifery, zające i lemingi. Pod koniec okresu wegetacyjnego większość kręgowców przemieszcza się na południe w sferę leśną. pozostają tylko niedźwiedzie polarne oraz lemingi. Rzadki już dziś wół piżmowy utrzymuje się jeszcze na wyspach północnej Kanady i Grenlandii.

Strefa wilgotnych lasów podzwrotnikowych

W okolicach podzwrotnikowych występują obszary, które przypominają nieco strefę równikową. Docierają tam pasaty, które dostarczają dużo wilgoci. Gleby są zasobne w próchnicę. W takich miejscach powstały lasy, które przez cały rok są zielone. Cechuje je mniejsze zróżnicowanie i mniejsza wysokość niż lasy równikowe. Tutaj w warstwie drzew duży udział mają drzewiaste paprocie oraz przedstawiciele roślin nagonasiennych. Lasy te zostały jednak w dużym stopniu zniszczone działalnością człowieka. Dziś można je spotkać na niewielkich obszarach.

Okresowo sucha strefa roślinności podrównikowej

Strefa ta występuje na terenach na północ i południe od strefy wilgotnych lasów równikowych. Panują tu jednak inne warunki klimatyczne. Roczna amplituda temperatur rośnie, choć nieznacznie. Nie ma to więc większego znaczenia dla wegetacji roślin. Jeśli chodzi o ilość opadów to wraz z oddalaniem się od równika ilość wilgoci jest mniejsza. W ten sam sposób zaznacza się okres bezdeszczowy.

Najbardziej charakterystycznym biomem tej strefy jest sawanna. Jest to formacja trawiasta, w której drzewa występują pojedynczo. Ogromne przestrzenie sawanny występują na kontynencie afrykańskim, mniejsze w Ameryce Południowej, Półwyspie Indyjskim, Półwyspie Indochińskim. Większość zwierząt żyjących na tym terenie są to biegacze. Prędkość ucieczki jest obroną przed wrogiem. Charakterystyczne są tu antylopy, zebry, osły. Występuje tam również wiele małych ssaków. Część z nich wyróżniają się bardzo długimi nogami i pokaźnym ogonem.. Dzięki temu utrzymują równowagę podczas ucieczki. Szereg ptaków, jak emu, landu czy strusie, zamiast fruwać raczej biegają.

Większość gryzoni wygrzebuje w ziemi nory, które są ich domem. Gdy grozi im niebezpieczeństwo umykają do swoich podziemnych korytarzy.

Na równinach podzwrotnikowych deszcze padają tylko podczas jednej pory roku- zwanej deszczową. Gdy pora ta już nadejdzie, cała roślinność odżywa. Trawy i drzewa stają się jędrne i zielone. Okres suszy jest dla zwierząt bardzo trudny do przetrwania. Woda spotykana jest wtedy rzadko i stanowi tym samym cenny zasób. W dzień wokół wody gromadzą się ptaki, w nocy podchodzą ssaki. Jeśli wody wysychają zwierzęta często decydują się na emigrację. Zbierają się w stada i rozpoczynają długi marsz narażając się na ataki drapieżników. Mniejsze zwierzęta zakopują się w ziemi i przechodzą w stan estywacji- letniego snu.

Na terenach ciepłych o krótkim pessimum klimatycznym rozwijają się lasy monsunowe. W okresie deszczowym przypominają one lasy równikowe. W porze suchej tracą jednak liście, ich wegetacja zamiera. Dziś tego typu lasów jest już jednak niewiele. Pozostałości występują w Azji południowo - wschodniej oraz na malezyjskich wyspach.

Strefa stepów

Strefa stepów występuje w klimacie umiarkowanym, przeważnie w głębi kontynentów. Charakterystyczna jest dla obszarów Ameryki Północnej, Europy i Azji. Na tych terenach lata są bardzo suche i gorące, natomiast zimy bardzo ostre. Ilość opadów jest niewielka, a przy tym dominują po sezonie wegetacyjnym. Dlatego więc na tych obszarach lasy nie występują, dominują tam trawy. Gleby są żyzne, obfite w próchnicę. Występują tam głównie dzikie konie, kangury, susły, chomiki, osły i sępy.

Strefa roślinności twardolistej

Strefa ta charakteryzuje się chłodnymi i dżdżystymi zimami oraz suchymi i bardzo ciepłymi okresami letnimi. Dominują głównie drzewa i krzewy posiadające twarde, skórzaste liście. Najlepiej rozwinęły się na wybrzeżach Morza Śródziemnego. Występuje też w południowo - zachodnich częściach Ameryki Północnej, na południu Afryki oraz w południowej części Australii. Roślinność twardolistna tworzy tam gęste zarośla. Jednakże na skutek działalności człowieka (wyrąb drzew i wypas kóz ) obszary te zostały bardzo zubożone. W ich miejscu powstała tak zwana makia. Jest to zespół zaroślowy, na którym występują takie gatunki jak dąb ostrolistny, wrzosiec drzewiasty czy lawenda. Taki zbiór zaroślowy nie ma jednak większego znaczenia gospodarczego.

Strefa gorących pustyń i półpustyń

Gorące pustynie i półpustynie występują w Afryce, Ameryce Północnej i Południowej, w Azji oraz w Australii. Do ich powstania przyczyniły się skrajnie niekorzystne warunki wodne. Charakterystyczne jest to, że przerwy pomiędzy opadami mogą wynosić nawet kilka lat ! W miejscach, gdzie występuje nieco wilgoci, powstają skąpe grupy roślinności. Są to półpustynie. Natomiast tam, gdzie nie występują żadne trwałe gatunki roślin mamy do czynienia z pustynią. Granice pomiędzy nimi są jednak płynne.

Zarówno dla pustyń jak i półpustyń charakterystyczne są efemeryczne gatunki roślin. Są to takie rośliny, które mają zdolność przetrwania suszy w postaci nasion. W momencie kiedy spadnie deszcz- gwałtownie się rozwijają. Warto tu wymienić suchorośla ( kserofity ) i sukulenty ( agawa, aloes, kaktusy ). Wody otwarte, z których mogłyby korzystać zwierzęta występują rzadko. Zwierzęta drapieżne zadowalają się więc krwią ofiar. Zwierzęta roślinożerna znajdują wodę w roślinach gruboszowatych.

Oprócz wskazania stref ze względu na czynnik klimatyczno - roślinny można także dokonać innego podziału. Kryterium podziału może być także fauna. Wyróżniamy tu:

  1. Krainę palearktyczną i nearktyczną- Kraina palearktyczna obejmuje swoim zasięgiem kontynent europejski, północną Afrykę oraz znaczącą część Azji. Jej południową granicą jest Zwrotnik Raka. Kraina nearktyczna obejmuje natomiast obszar Ameryki Północnej- aż do Meksyku. Obie są do siebie bardzo podobne. Łączy je podobieństwo klimatyczne, roślinność i geologiczna przeszłość. Żyją tam niedźwiedzie polarne, lisy polarne, sowa śnieżna. Tylko w tych krainach żyją płazy ogoniaste. Przesuwając się na południe można już zaobserwować różnice. Każda z tych krain ma bowiem właściwe dla siebie gatunki łosi, bobrów i jeleni. Tylko w krainie palearktycznej występują jednogarbny wielbłąd, północnoafrykański dromader, i dwugarbny baktrian. Polska leży w strefie palearktycznej. ponad 70% występującej tu fauny to formy pospolite dla całej krainy.
  2. Krainę etiopską i orientalną- Kraina etiopska obejmuje Afrykę na południe od Sahary, Kraina orientalna zaś Półwysep Indyjski, Sri Lankę, Filipiny, Półwysep Indochiński oraz część Indonezji i Chin. Obie leżą w strefie tropikalnej, ich fauna jest więc bardzo bogata. Niektóre gatunki ssaków są wspólne dla obu krain ( na przykład gepardy ). Większa część to jednak spokrewnione ze sobą formy- słonie: afrykański i indyjski, bawół afrykański i indyjski. Najwięcej jednak gatunków występuje w krainie etiopskiej. Są to między innymi : żyrafy, zebry, struś afrykański, żaba szponiasta. Nie występują w niej jednak jelenie i niedźwiedzie. Dla krainy orientalnej charakterystyczne są zaś; tygrysy, tupaje, pandy, bażanty, węże.
  3. Kraina neotropikalna - Kraina ta obejmuje swoim zasięgiem Amerykę Południową. Przeważająca część tych terenów należy do strefy klimatów tropikalnych. Tylko południowe krańce posiadają klimat umiarkowany. Powstały tam liczne formy endemiczne. Do typowych endemitów zalicza się leniwce, wyjce, strusie landu, piranie, węgorze elektryczne.
  4. Kraina australijska oraz wydzielony obszar Nowej Zelandii- Kraina ta obejmuje obszar Australii, Nowej Zelandii, Tasmanii oraz Nowej Gwinei. Występujące tam ssaki łożyskowe to tylko nietoperze i szczury. Do gatunków reliktowych i endemicznych zalicza się dziobaka, kolczatki, kangury, hatterie.

Oczywiście przedstawiona powyżej charakterystyka jest bardzo skrótowa i obejmuje tylko najważniejsze kwestie. Wynika to także z ogromnego bogactwa świata przyrody, który do końca nie został jeszcze zbadany.