Raport o stanie wojennym. Stan wojny

Opowiadanie "Stan wojny" Marka Nowakowskiego to sugestywny obraz życia w Polsce w czasie stanu wojennego (1981–1983). Narrator ukazuje realia tego trudnego okresu poprzez perspektywę zwykłych ludzi, zmagających się z opresyjną rzeczywistością polityczną i społeczną. 

Narrator to anonimowy obywatel, który staje się świadkiem codziennego życia w kraju sparaliżowanym przez rządową kontrolę, represje oraz wszechobecny lęk. W opowiadaniu pojawiają się obrazy ulic zapełnionych patrolami wojskowymi, sprzęt wojskowy zwracający uwagę na ulicach oraz rozmowy podszyte nieufnością, ucieczkę przechodniów przed spojrzeniami żołnierzy.  

Narracja jest utrzymana w surowym, realistycznym stylu, który podkreśla ciężar przedstawianej rzeczywistości. Narrator unika patosu, skupiając się na drobnych, codziennych gestach i sytuacjach, które w swojej zwyczajności nabierają symbolicznego znaczenia. 

Opowiadanie „Stan wojny” otwiera tom „Raport ze stanu wojennego”. Narrator informuje, że mija trzeci dzień od ogłoszenia stanu wyjątkowego. 

Znajdujemy się w miasteczku, w którym mieści się huta żelaza. Cała uwaga skupia się wokół niej. Uwaga żołnierzy, jak i pracowników huty, ale i przechodniów. Wszystkim towarzyszy poczucie niepewności, strachu, pewnego niezrozumienia tego, co właśnie się dzieje. Uwaga skierowana zostaje jednak nie na zwykłych obywateli, umykających przed wzrokiem innych przechodniów, ani nawet nie na pracowników huty, ale na pilnujących jej żołnierzy. Narrator tym samym zwraca uwagę na niedostrzegany przez wielu obserwatorów dramat nieoczywistych ofiar stanu wojennego, a więc służb zmuszonych do udziału w stanie wojennym i pacyfikowania niepokornych, niezgadzających się z decyzjami władz obywateli.  

Centralnym punktem opowiadania jest grupa żołnierzy pilnujących wejścia do huty żelaza. 

Wokół panują bardzo trudne warunki. Jest mroźna zima, a oni cały czas muszą kontrolować, co się dzieje na zewnątrz budynku. Jedyne miejsce, przy którym choć trochę mogą się ogrzać to koksownik, ledwo działający piecyk. Niezadowoleni funkcjonariusze upust swojemu niezadowoleniu dają, źle zwracając się wobec przechodniów. Od czasu do czasu demonstrują także posiadaną przez siebie broń, aby nastraszyć przechodniów. Demonstracja broni u obywateli wzbudza jednak wyłącznie pogardę i niechęć wobec funkcjonariuszy.  

W pewnym momencie jednak przy koksowniku pojawia się starsza, zmęczona życiem kobieta. Także i ona chce się nieco ogrzać. Kobieta inicjuje krótki, ale bardzo znaczący dialog z jednym z żołnierzy. Ujawnia, że współczuje wszystkim sytuacji, w jakiej się znaleźli. Podkreśla, że do tej grupy zalicza również funkcjonariuszy. Postrzega ich bowiem jako ofiary tego samego systemu, który próbuje podporządkować sobie szarego obywatela. Różnica dotyczy jej zdaniem tylko tego, że jedni noszą mundur, a inni nie. Kobieta w prostych słowach mówi, że żal jej jego i innych żołnierzy, którzy przez system są zmuszeni do takiego upokorzenia. Zwraca uwagę na krew, której ślad dostrzega na białym śniegu. Młody żołnierz jej nie widzi, ale wypowiedź kobiety ma charakter zapowiedzi tego, co dopiero nadejdzie. Mężczyzna nie chce przyjąć słów kobiety, a kiedy ona odchodzi, nazywa ją głupią. Widać jednak, że słowa kobiety w nim rezonują, mimo że do samego końca sceny nie chce on samego siebie uznać za ofiarę. 

Opowiadanie „Stan wojny” Marka Nowakowskiego, otwierające tom „Raport ze stanu wojennego”, przedstawia życie w Polsce w pierwszych dniach stanu wojennego. Narrator, anonimowy obywatel, obserwuje miasteczko, którego centralnym punktem jest huta żelaza. Opresyjna atmosfera, patrolujący żołnierze, mroźna zima i poczucie niepewności dominują w codziennym życiu. Ludzie unikają wzroku funkcjonariuszy, a rozmowy są pełne lęku i rezygnacji. 

Centralnym punktem opowiadania jest grupa żołnierzy pilnujących huty, zmuszonych przez system do służby w ekstremalnych warunkach. Przy koksowniku, jedynym źródle ciepła, pojawia się starsza kobieta, która współczuje zarówno obywatelom, jak i funkcjonariuszom, postrzegając ich jako ofiary tego samego systemu. Jej słowa o krwi na śniegu, której żołnierz nie dostrzega, są symboliczną zapowiedzią przyszłych tragicznych wydarzeń. 

Choć młody żołnierz odrzuca jej słowa, nazywając ją głupią, widać, że jej prosty, ludzki gest wywołuje w nim niepokój. Opowiadanie ukazuje dramatyczną rzeczywistość stanu wojennego, w której granica między oprawcą a ofiarą staje się niejednoznaczna. 

Narrator – anonimowy, pełni rolę obserwatora wydarzeń. Jego perspektywa jest chłodna i realistyczna, skupia się na codziennych szczegółach i relacjach międzyludzkich. Wrażliwy na szczegóły życia w stanie wojennym, dostrzega zarówno dramat zwykłych obywateli, jak i trudną sytuację żołnierzy. Jego spostrzeżenia nadają opowiadaniu wymiar uniwersalny, wychodząc poza prostą narrację opresji. 

Żołnierze - młodzi mężczyźni pilnujący huty żelaza, reprezentujący aparat przymusu systemu totalitarnego. Znajdują się w trudnej sytuacji – z jednej strony zmuszeni do egzekwowania władzy, z drugiej sami są ofiarami represyjnego systemu. Są sfrustrowani, przemęczeni i niezadowoleni z warunków, w jakich muszą pracować (mroźna zima, brak komfortu). Demonstrują władzę poprzez groźne gesty, takie jak pokaz broni, jednak w głębi są zagubieni i niepewni. 

Młody żołnierz – mężczyzna, z którym rozmawia kobieta, jest szczególnie wyróżniony – początkowo lekceważący, później zmuszony do refleksji nad swoją rolą w systemie. 

Starsza kobieta – zmęczona życiem i pełna współczucia. W rozmowie z żołnierzem przedstawia humanistyczne spojrzenie na sytuację, zauważając, że wszyscy – zarówno cywile, jak i funkcjonariusze – są ofiarami systemu. Jej słowa mają wymiar proroczy i symboliczny, zwracając uwagę na krew na śniegu, co zapowiada przyszłe tragedie. Mimo trudności życiowych zachowuje empatię i odwagę, by wyrazić swoje myśli. 

Przechodnie — anonimowi mieszkańcy miasteczka, którzy starają się unikać konfrontacji z żołnierzami. Ich postawa jest podszyta strachem, nieufnością i rezygnacją. Reprezentują masę ludzi próbujących przetrwać stan wojenny w codziennym lęku i niepewności. 

Opowiadanie „Stan wojny”  Marka Nowakowskiego, otwierające zbiór „Raport o stanie wojennym”, powstało jako bezpośrednia reakcja na dramatyczne wydarzenia stanu wojennego, wprowadzonego w Polsce 13 grudnia 1981 roku. Nowakowski, uznawany za przedstawiciela tzw. „małego realizmu”, w swoich utworach wiernie odzwierciedlał codzienne życie i problemy zwykłych ludzi, szczególnie w realiach PRL-u. W „Stanie wojny” autor przenosi na papier doświadczenia obserwatora i świadka, przybliżając czytelnikowi atmosferę strachu, niepewności i napięcia, które zdominowały tamte czasy. 

Doświadczenia autora 

Marek Nowakowski osobiście zetknął się z represjami władz PRL, co wpłynęło na charakter jego twórczości. Był blisko związany z opozycją demokratyczną, a jego utwory często krytykowały komunistyczny system i ukazywały jego opresyjność. W czasie stanu wojennego Nowakowski doświadczył inwigilacji i cenzury, co zmusiło go do publikowania w drugim obiegu i za granicą. Jego bliskość do środowisk opozycyjnych, kontakt z internowanymi i codzienna obserwacja życia w warunkach stanu wojennego nadały jego twórczości autentyczności i dokumentalnego charakteru. 

Wydanie i znaczenie utworu 

„Raport o stanie wojennym” został po raz pierwszy wydany w 1982 roku w Paryżu przez Instytut Literacki, co pozwoliło ominąć cenzurę PRL-u. Dzięki tej publikacji polscy czytelnicy mieli dostęp do literackiego świadectwa oporu wobec systemu. Nowakowski, bazując na swoich doświadczeniach i spostrzeżeniach, stworzył utwór, który łączył precyzję dokumentalną z uniwersalnymi refleksjami o człowieku w systemie totalitarnym. 

 „Stan wojny” Marka Nowakowskiego to opowiadanie realistyczne, które można zaliczyć  do literatury faktu ze względu na dokumentalny charakter i odzwierciedlenie autentycznych wydarzeń. Wyróżnia je: 

• krótka forma narracyjna: opowiadanie skupia się na jednym wybranym wydarzeniu lub aspekcie rzeczywistości, nie rozwijając rozbudowanej fabuły. W przypadku „Stanu wojny” centralnym punktem narracji jest sytuacja żołnierzy pilnujących huty żelaza podczas pierwszych dni stanu wojennego. 
• realizm przedstawienia: Nowakowski w szczegółowy sposób ukazuje codzienność stanu wojennego – mroźną zimę, koksowniki jako jedyne źródło ciepła, strach przechodniów i frustrację funkcjonariuszy systemu. Opisane wydarzenia i postacie są wiarygodne i odzwierciedlają rzeczywiste doświadczenia tamtego okresu. 
• dokumentalny charakter: opowiadanie bazuje na wydarzeniach historycznych, co wpisuje je w nurt literatury faktu. Szczególną cechą jest autentyzm detali, np. relacja między obywatelami a funkcjonariuszami czy warunki życia w miasteczku przemysłowym. 
• społeczna i moralna refleksja: opowiadanie podejmuje tematykę uniwersalną, analizując wpływ systemu totalitarnego na jednostkę, zarówno w kontekście ofiar, jak i wykonawców rozkazów. Refleksje bohaterów i narratora odnoszą się do problemów moralnych, takich jak odpowiedzialność, przymus i bunt wobec opresji. 

Jest więc nie tylko literackim zapisem wydarzeń historycznych, lecz także głęboką refleksją nad skutkami represyjnego systemu, opartą na osobistych doświadczeniach autora jako pisarza i człowieka zaangażowanego w walkę o prawdę i wolność. 

Zbiór opowiadań Marka Nowakowskiego „Raport o stanie wojennym” stanowi poruszający obraz życia codziennego w Polsce w okresie stanu wojennego (1981–1983). Autor, posługując się realistyczną narracją, oddaje atmosferę strachu, represji i niepewności, które zdominowały ten czas. Problematyka zbioru jest wielowątkowa, łącząc historyczny zapis rzeczywistości z uniwersalnymi pytaniami o ludzką kondycję w warunkach opresji. 

1. Codzienność pod opresją: Nowakowski przedstawia szarą, trudną codzienność społeczeństwa poddanego rygorom stanu wojennego. Opisuje realia życia, takie jak brak towarów w sklepach, godzina policyjna, kontrole wojskowe i wszechobecne patrole. Bohaterowie zmagają się z narzuconymi ograniczeniami, niepewnością o przyszłość i poczuciem bezsilności wobec systemu. Autor podkreśla, jak opresyjna rzeczywistość wpływa na relacje międzyludzkie, zmuszając ludzi do izolacji i podejrzliwości. 
2. Różnorodność postaw wobec systemu: W opowiadaniach ukazane jest szerokie spektrum postaw wobec represji systemu totalitarnego. Z jednej strony są bohaterowie, którzy poddają się biernej akceptacji lub próbują przystosować się do nowej rzeczywistości. Z drugiej – ci, którzy podejmują aktywny opór wobec władzy. Obok ludzi stawiających opór pojawiają się również konformiści, donosiciele i osoby, które dla własnych korzyści decydują się na współpracę z aparatem władzy. Nowakowski pokazuje, że w warunkach stanu wojennego ludzie często muszą dokonywać moralnie trudnych wyborów, balansując między przetrwaniem a zachowaniem godności. 
3. Absurd i dehumanizacja systemu: Autor celnie ukazuje absurdalność władzy, która narzuca obywatelom przepisy i normy oderwane od rzeczywistości. W opowiadaniach widzimy, jak represyjny system prowadzi do dehumanizacji, traktując ludzi jak trybiki w maszynie. Nowakowski obnaża bezduszność władzy, która zmusza obywateli i funkcjonariuszy (np. żołnierzy) do działań sprzecznych z ich wartościami i przekonaniami. Codzienne życie ukazane jest jako arena groteskowych sytuacji, które jednocześnie wywołują uśmiech i głęboki smutek. 
4. Konflikt między władzą a społeczeństwem: Zbiór przedstawia obraz narastającego dystansu i wzajemnej nieufności między rządzącymi a obywatelami. Wprowadzone restrykcje i przemoc państwowa powodują eskalację napięcia oraz utratę zaufania między ludźmi. Opowiadania ukazują system represji jako maszynę, która niszczy zarówno opozycjonistów, jak i tych, którzy go wykonują (np. żołnierzy pilnujących huty). Konflikt ten ma wymiar nie tylko polityczny, ale również moralny – społeczeństwo zostaje podzielone na wrogie sobie grupy. 
5. Przemoc jako narzędzie władzy: Stan wojenny w „Raporcie...” jawi się jako brutalne narzędzie tłumienia oporu i kontroli nad obywatelami. Przemoc – zarówno fizyczna, jak i psychiczna – staje się wszechobecna. Władza wykorzystuje strach, represje i kontrolę, by zdławić niezadowolenie społeczne. Przykłady tej przemocy widzimy w zachowaniu żołnierzy, którzy sami są ofiarami systemu, zmuszanymi do brutalnego egzekwowania jego zasad. 
6. Sympatia dla „małych ludzi”: Nowakowski koncentruje się na losach zwykłych ludzi, marginalizowanych przez system, takich jak robotnicy, mieszkańcy małych miast czy urzędnicy. Autor ukazuje ich codzienną walkę o przetrwanie i próby zachowania człowieczeństwa w warunkach skrajnie trudnych. Empatia i zrozumienie dla „zwykłego człowieka” sprawiają, że „Raport...” staje się nie tylko dokumentem epoki, ale także głosem w obronie ludzkiej godności. 

Tytuł „Raport o stanie wojennym” sugeruje dokumentalny, chłodny i obiektywny charakter zbioru, nawiązując do formy sprawozdania lub zapisu faktów. Jednak w kontekście literackim tytuł ma bardziej wielowymiarowe znaczenie: 

• wskazuje na dokumentację codzienności stanu wojennego, próbę wiernego oddania realiów życia w Polsce w okresie stanu wojennego. Opowiadania stanowią „raport” z codziennych sytuacji, emocji i postaw, jakie towarzyszyły zarówno zwykłym obywatelom, jak i funkcjonariuszom systemu. Forma „raportu” podkreśla autentyczność i wiarygodność opisywanych wydarzeń, co wpisuje się w poetykę Nowakowskiego, który często bazował na realistycznym zapisie rzeczywistości. 
• podkreśla zapis ludzkich dramatów, tytuł nie odnosi się wyłącznie do suchych faktów, ale przede wszystkim do wewnętrznych konfliktów bohaterów i ich osobistych tragedii. Jest to „raport” z ludzkiego cierpienia, strachu, frustracji i prób zachowania godności w obliczu opresji. 
• podkreśla krytykę systemu — określenie „stan wojenny” w tytule może być odczytane jako metafora szerszej rzeczywistości politycznej PRL-u – systemu represyjnego, w którym konflikt władzy z obywatelami miał charakter permanentny. Raport staje się więc oskarżeniem wobec systemu i jego skutków dla społeczeństwa. 
• wskazuje na uniwersalny wymiar konfliktu, tytuł może być również rozumiany w szerszym, metaforycznym kontekście. „Stan wojenny” nie odnosi się wyłącznie do konkretnego okresu w historii Polski, ale także do uniwersalnego doświadczenia ludzi żyjących w systemach opresyjnych, gdzie trwa nieustanna „wojna” między wolnością a przymusem. 
• można go odczytać jako zabieg ironiczny, słowo „raport” sugeruje obiektywizm i neutralność, ale sam sposób przedstawienia zdarzeń w opowiadaniach jest subiektywny i nacechowany emocjami. Tytuł może być odczytywany jako ironiczny – oficjalne „raporty” władzy PRL były propagandowe, podczas gdy literatura Nowakowskiego ukazuje brutalną prawdę. 

Tytuł „Raport o stanie wojennym” pełni zatem rolę ramy, która obejmuje nie tylko zapis historycznych wydarzeń, ale także głęboką refleksję nad kondycją społeczną, moralną i ludzką w czasach kryzysu. 

Podobnie odczytywać można tytuł opowiadania „Stan wojny”, który: 

• Odsyła do rzeczywistości stanu wojennego, wprost odzwierciedla sytuację polityczną i społeczną tamtych czasów: pacyfikację strajków, obecność wojska na ulicach i wszechobecny lęk. 
• Wskazuje na czas zawieszenia normalności – represje, kontrola, ograniczenia wolności oraz dramat jednostek stają się codziennością. 
• Stanowi metaforę wewnętrznego konfliktu, tytuł można interpretować bowiem jako odwołanie do wewnętrznej walki bohaterów, szczególnie żołnierzy i funkcjonariuszy zmuszonych do działania wbrew swoim przekonaniom. 
• Wskazuje na społeczny wymiar konfliktu jako metafora społecznej „wojny” między aparatem władzy a obywatelami. Ludzie, choć pozornie bierni, unikający wzroku żołnierzy, odczuwają opór i niechęć wobec władzy, co wyraża się w ich milczącej pogardzie dla funkcjonariuszy systemu. 

Marek Nowakowski (2 kwietnia 1935 – 16 maja 2014) był jednym z najważniejszych pisarzy polskiej literatury powojennej, mistrzem krótkich form literackich oraz twórcą stylu zwanego realizmem peryferyjnym. 

Jego literacki debiut miał miejsce w 1957 roku wraz z opublikowaniem opowiadania „Kwadratowy” na łamach czasopisma „Nowa Kultura”. W swoich pierwszych dziełach, takich jak zbiory opowiadań „Ten stary złodziej” (1958) i „Benek Kwiaciarz” (1961), autor skupiał się na ukazywaniu życia ludzi z marginesu społecznego – prostytutek, złodziei czy paserów, osób funkcjonujących poza przyjętymi normami społecznymi. 

Z czasem Nowakowski poszerzył tematykę swoich utworów, wprowadzając do nich postacie zwyczajnych obywateli – urzędników czy drobnych sklepikarzy – ukazując ich codzienne zmagania z absurdem narzuconych reguł społecznych i poczuciem osaczenia. Takie podejście reprezentuje m.in. opowiadanie „Wesele raz jeszcze” (1974), w którym autor przedstawił mechanizmy władzy w środowisku małych miasteczek oraz destrukcyjny wpływ pragmatyzmu społecznego na tradycyjne wartości. 

W latach 80. XX wieku Marek Nowakowski zaangażował się w działalność opozycyjną przeciwko reżimowi komunistycznemu. Jego twórczość z tego okresu, zawarta w takich tomach jak „Raport o stanie wojennym” (1982–1984) i „Notatki z codzienności” (1983), stanowiła zapis życia codziennego w Polsce podczas stanu wojennego, oddając obraz społeczeństwa uciskanego przez totalitarny system. 

W późniejszych latach twórczość Nowakowskiego nadal koncentrowała się na peryferiach społecznych, zarówno w wymiarze dosłownym, jak i symbolicznym. Pisarz nie tylko eksplorował życie ludzi na marginesie, ale również podejmował refleksję nad własną pozycją jako autora funkcjonującego między literaturą a codzienną rzeczywistością. Jego dzieła często zgłębiały takie tematy jak samotność twórcy, przemijanie czy brutalność relacji społecznych. 

Marek Nowakowski zmarł 16 maja 2014 roku w Warszawie. Jego bogaty dorobek literacki pozostaje istotnym świadectwem życia na społecznych peryferiach oraz głęboką analizą mechanizmów władzy i norm społecznych w Polsce XX wieku.