Jak napisać esej
Zacznijmy od tego, że musisz wiedzieć, jak napisać esej, ponieważ jest to jeden z rodzajów tekstu, który możesz wykorzystać podczas pisania wypracowania maturalnego. Dla przypomnienia: twoje wypracowanie na maturze powinno liczyć co najmniej 300 słów i może być właśnie esejem albo rozprawką, listem otwartym, szkicem krytycznym lub artykułem, zatem wypowiedzią argumentacyjną. To właśnie jedna z cech eseju, jednakże zupełnie inaczej wykorzystasz ją w tym rodzaju tekstu niż w klasycznej rozprawce.
Z pewnością pamiętasz doskonale, że rozprawka to wypowiedź, którą rządzą argumenty. Składa się z tezy (lub hipotezy), rozwinięcia z argumentacją i zakończenia z wnioskami. Z esejem będzie podobnie, ale też zdecydowanie mniej rygorystycznie. Jest to bowiem rodzaj wypowiedzi, łączący w sobie cechy tekstu literackiego lub naukowego i publicystycznego, zatem utrzymany jest w znacznie luźniejszym tonie i płynnych ramach.
Esej to forma wypowiedzi pisemnej, która pozwala autorowi na refleksję, analizę i wyrażenie osobistego stanowiska wobec wybranego tematu. Nie jest to wywód naukowy, lecz raczej artystyczno-intelektualna próba uchwycenia sensu, paradoksu, piękna lub absurdu danego zjawiska. Esej wymaga od autora nie tylko wiedzy, ale też wrażliwości, stylu i odwagi myślenia. W eseju niezwykle ważna jest też erudycja, umiejętność łączenia kontekstów i całościowego spojrzenia na poruszaną problematykę.
Wprawdzie esej nie ma sztywnych ram, ale mimo wszystko pisząc go, zachowaj logiczny porządek i podziel go podobnie jak rozprawkę na:
- Wstęp, w którym stawiasz swoją tezę lub hipotezę. Nie bój się odważnych pytań i gorących tematów, o ile masz dobry pomysł na ich rozwinięcie i potwierdzenie swoim rozważań. Pamiętaj, że w eseju możesz przedstawić subiektywny punkt widzenia, ale musisz też wykazać się erudycją i profesjonalizmem.
- Rozwinięcie w formie rozważań popartych solidnymi argumentami. Tu ważne będzie wykorzystanie twojej błyskotliwości i elokwencji, umiejętności znajdowania i łączenia w całość różnych kontekstów, a także szukania ich w nieoczywistych miejscach. Pamiętaj, że esej może mieć luźniejszy ton bliski publicystyce, ale powinien zawierać w sobie pierwiastek naukowy. Zadbaj zatem o wartościowe argumenty, nawet jeśli pokusisz się o filozofowanie.
- Zakończenie wiąże się oczywiście z podsumowaniem, ale powinno także zawierać zgrabną puentę, która uderza czytelnika niczym grom z jasnego nieba i zapada w pamięć. W eseju puenta pełni także rolę klamry kompozycyjnej — domyka tekst, ale często otwiera nowe drzwi interpretacyjne. To moment, w którym możesz zabłysnąć błyskotliwością, dowcipem, ironią albo głęboką mądrością.
Eseje wychodziły już spod pióra wielkich greckich filozofów starożytnych, takich jak Arystoteles czy Platon, ale za ojca gatunku uznaje się dopiero XVI-wiecznego francuskiego myśliciela renesansowego Michela de Montaigne`a, który w 1580 r. opublikował dzieło „Próby” („Essais”) — zbiór osobistych rozważań na temat człowieka, obserwacji świata i codzienności. Utwór okazał się rewolucyjny poprzez luźną kompozycję i całkowicie subiektywną formułę. Od niego pochodzi sama nazwa „esej”, oznaczająca właśnie próbę, doświadczenie, szkic. W literaturze polskiej esej pojawia się u licznych twórców, takich jak np.: Czesław Miłosz (np. „Umysł zniewolony” „Ziemia Ulro”), Gustaw Herling-Grudziński („Godzina cieni”) czy Zbigniew Herbert („Barbarzyńca w ogrodzie”).
Zwróć uwagę na najważniejsze cechy eseju
Gdyby słowo „esej” uznać za akronim, wówczas można by je rozwinąć w następujący sposób:
E – erudycja (szeroka wiedza z różnych dziedzin)
S – subiektywizm (własna opinia na dany temat)
E – elokwencja (umiejętność swobodnego wyrażania myśli, dzięki słowom)
J – jakość (wartość, jaką coś niesie za sobą)
To podstawowe cechy eseju, o których musisz pamiętać w trakcie pisania lub które musisz posiąść, aby stworzyć wartościowy tekst. Ponadto pamiętaj o poniższych zasadach:
- temat – nie wystarczy go rozwinąć. Na początek musisz go bardzo wnikliwie przemyśleć, postawić pytania, zauważyć niuanse. Od pierwszych rozważań, jakie poczynisz, będzie zależał ostateczny kształt twojego tekstu, a także jego jakość. Musisz mieć przekonanie, że masz rację;
- subiektywizm – zadbaj o oryginalność myśli. Esej jest tą formą twórczą, która pozwala na swobodę wypowiedzi i pełen subiektywizm. Bez obaw możesz pisać o swoich przemyśleniach i refleksjach, jednakże pamiętaj, że wszystko powinno znajdować uzasadnienie w twojej argumentacji i być spójne z resztą;
- teza lub hipoteza – czyli twoje stanowisko. Może być przewrotna, zaskakująca — byle przemyślana. Nie staraj się na siłę udowadniać czegoś, czego nie sposób poprzeć dobrymi argumentami. Esej pozwala na luźne rozważania, ale musi mieć intelektualną podporę;
- argumentacja – opieraj się na faktach, tekstach kultury, obserwacji świata. Argumenty mają być logiczne, ale i błyskotliwe. Pamiętaj, że słowem-kluczem w eseju jest erudycja. W swoim tekście płyń swobodnie w rozpoznawaniu świata, łącz konteksty, zaskakuj zestawieniami, ale pamiętaj, że czasem droga pod prąd może być nie do przejścia. Nie pisz czegoś, czego nie potrafisz udowodnić;
- konteksty – szukaj kontekstów w literaturze, sztuce, historii, naukach ścisłych, ale także w otaczającym się świecie. Powołuj się na teksty literackie, filmy oraz wypowiedzi autorytetów w swoich dziedzinach. W eseju możesz także stosować cytaty i odnosić się do nich;
- styl – esej wymyka się sztywnym ramom, ale jego język powinien pozostać literacki, pełen metafor, gry słów i aluzji. Oczywiście nie przesadź, ponieważ esej ma pozostać zrozumiały i jasny. Zdecydowanie unikaj kolokwializmów, a jeśli twój tekst ma charakter naukowy, nie bój się używać specjalistycznego słownictwa. Esej ma być elokwentny.
Słowniczek pojęć
Teza – główna myśl eseju, stanowisko autora.
Argument – dowód wspierający tezę, np. utwór literacki, cytat, wydarzenie, kontekst.
Elokwencja – umiejętność płynnego, przekonującego i pięknego wysławiania się.
Erudycja – rozległa wiedza i oczytanie obejmujące wiele dziedzin, zwłaszcza z zakresu humanistyki.
Styl eseistyczny – połączenie języka naukowego z literackim; często metaforyczny, błyskotliwy, pełen aluzji.
Przydatne zwroty
Esej nie powinien być pisany od sztampy, zatem szukaj raczej własnych słów do opisania swoich rozważań. Możesz także użyć takich sformułowań jak:
„W mojej opinii…”
„Warto zastanowić się, czy…”
„Z perspektywy bohatera…”
„Nie sposób nie zauważyć, że…”
„W świetle powyższych rozważań…”
