Jak napisać analizę i interpretację utworów poetyckich
Analiza i interpretacja utworu poetyckiego to ważna umiejętność, która jest potrzebna zarówno w szkole podstawowej, jak i średniej. Choć wymagania dla obu etapów edukacyjnych różnią się zakresem i formą, celem pozostaje to samo: zrozumieć, co autor chciał przekazać, jak to zrobił i jak możemy to zinterpretować.
Na egzaminie ósmoklasisty uczeń nie pisze wypracowania interpretacyjnego, lecz rozwiązuje zadania otwarte i zamknięte dotyczące fragmentu tekstu (nie musi to być wiersz. Interpretacji może podlegać także np. obraz lub plakat). Aby wykonać to zadanie prawidłowo, musisz posiąść umiejętność:
- określania tematu, nastroju i przesłania utworu,
- wskazania podmiotu lirycznego i adresata,
- rozpoznania środków stylistycznych (epitet, metafora, porównanie, wykrzyknienie, pytanie retoryczne itp.),
- wyjaśnienia funkcji środków stylistycznych (np. co podkreśla dany epitet, jaki nastrój buduje porównanie),
- uzasadnienia odpowiedzi cytatem lub przykładem z tekstu.
Podstawowym celem jest udowodnienie, że rozumiesz, o czym jest wiersz, jakich środków stylistycznych użył autor i dlaczego.
Od czego zacząć interpretację wiersza?
Zanim przejdziesz do dogłębnej analizy i interpretacji dokładnie przeczytać uważnie treść utworu literackiego. Na początku nie stawiaj żadnej hipotezy (na to przyjdzie czas później). Skup się na początku na własnych emocjach i wrażeniach. Następnie możesz przejść do zadawania sobie podstawowych pytań, które pozwolą określić sposób mówienia podmiotu lirycznego.
1. Kto wypowiada się w wierszu? Kto jest podmiotem lirycznym?
2. Czy podmiot liryczny mówi w swoim imieniu, czy reprezentuje jakąś zbiorowość (wtedy mówimy np. o podmiocie zbiorowym)?
3. Do kogo skierowany jest wiersz?
4. Jaka jest sytuacja liryczna?
Następnie należy określić temat wiersza, w tym celu możesz zadać sobie pytania, np.
1. O czym mówi podmiot liryczny?
2. Jaki jest przekaz wiersza?
3. Gdzie i w jakich okolicznościach wypowiada się podmiot liryczny?
4. Jak sądzisz, co oznacza tytuł? Czy wiąże się on z treścią wiersza?
5. Co jest celem powstania wiersza? (np. prośba, radość, smutek, wyznanie itp.)
Kolejno zwróć uwagę na nastrojowość i obrazowość wiesza.
Zwróć uwagę na pułapki interpretacyjne
Analiza i interpretacja utworów poetyckich nie jest łatwa. Wymaga nie tylko znajomości zasad poetyki, ale także umiejętności szukania kontekstów i odniesień. Pisząc ją, staraj się skupić i spokojnie zastanowić nad tezą interpretacyjną, którą chcesz postawić, ponieważ jest ona kluczowa dla całej wypowiedzi. Ponadto:
- zawsze czytaj uważnie polecenie: czasem dotyczy ono tylko interpretacji, innym razem chodzi o odniesienie do konkretnego problemu lub aspektu (np. roli emocji, refleksji nad przemijaniem). Czytaj ze zrozumieniem;
- przeczytaj utwór tyle razy, ile potrzebujesz (co najmniej kilka razy!), aby nie zgubić istoty problemu, którego dotyka;
- używaj cytatów jako dowodów – to wymóg na maturze i cenny punkt egzaminie ósmoklasistów;
- nie streszczaj, nie przepisuj wiersza swoimi słowami (nie parafrazuj), tylko analizuj i interpretuj;
- poszukaj środków stylistycznych. Każdy z nich ma swoją funkcję, która pomoże ci w interpretacji (więcej o środkach stylistycznych znajdziesz w słowniczku). Kiedy je odnajdziesz, napisz, co każdy z nich wnosi w twoją interpretację.
Schemat budowy interpretacji utworu poetyckiego
W trakcie pisania analizy i interpretacji wiersza możesz posłużyć się schematem: wstęp, rozwinięcie i zakończenie.
We wstępie należy przedstawić podstawowe informacje o autorze i tytule wiersza. To właśnie w tym miejscu stawiasz tezę interpretacyjną.
Rozwinięcie to zasadnicza część wypracowania, przeprowadź w tym miejscu analizę i interpretację wiersza, pamiętając, aby umieścić ją w konkretnej tezie. Określ podmiot liryczny, adresata wiersza oraz sytuację liryczną. Pamiętaj, aby przeanalizować cel i sposób wypowiedzi podmiotu lirycznego. Zawrzyj w tym miejscu również wyjaśnienia na temat tytułu utworu. Niezwykle istotne jest to, aby uwzględnić w tym miejscu kontekst, np. epoki, biograficzny.
Zakończenie to już ostatnia część wypracowania. To w niej dokonujesz podsumowania swojej pracy. To właśnie w tym miejscu możesz ponownie powtórzyć tezę interpretacyjną jako wniosek, który pojawił się po analizie utworu.
Słowniczek pojęć
Podmiot liryczny – „głos” mówiący w wierszu; nie zawsze utożsamiany jest z autorem.
Adresat liryczny – osoba, do której kierowane są słowa podmiotu lirycznego.
Środki stylistyczne — to celowe zabiegi językowe stosowane w utworach literackich, zwłaszcza poetyckich, by nadać wypowiedzi wyrazistość, emocjonalność i wieloznaczność. Służą m.in. budowaniu nastroju, podkreślaniu znaczeń oraz wywoływaniu określonych skojarzeń u odbiorcy. Dzięki nim tekst staje się bardziej sugestywny i oddziałuje na wyobraźnię czytelnika. Do najbardziej popularnych należą takie środki stylistyczne jak:
- epitet – będący określeniem rzeczownika, które podkreśla jakąś jego cechę, np.: „błękitne niebo, zimny wiatr”. Buduje nastrój i dodaje obrazowości;
- porównanie — zestawienie dwóch zjawisk na podstawie ich podobieństwa, np.: „walczył jak lew”. Często zawiera słowa: jak, niby, niczym, na kształt;
- metafora (przenośnia) - zestawienie słów o niedosłownym znaczeniu, np.: „serce z kamienia”. Nadaje wypowiedzi głębię i wieloznaczność. Metaforyka w szczególny sposób dodaje również utworowi poetyckości;
- personifikacja — nadanie cech ludzkich zjawiskom, przedmiotom lub zwierzętom, np.: „wiatr śpiewał w koronach drzew”;
- oksymoron – inaczej epitet sprzeczny. Jest to zestawienie dwóch pojęć sprzecznych logicznie, np.: „gorący lód, martwa cisza”. Podkreśla paradoks lub dramatyzm;
- anafora — powtórzenie tego samego wyrazu lub zwrotu, pojawiające się na początku kolejnych wersów lub zdań. Służy wzmocnieniu przekazu, np.:
„Niech żyje wolność,
Niech żyje miłość”;
- elipsa (wyrzutnia) - celowe pominięcie jakiegoś elementu zdania (np. orzeczenia), które można domyślić się z kontekstu. Nadaje dynamiki lub emocjonalności;
- onomatopeja (dźwiękonaśladownictwo) – użycie wyrazów naśladujących dźwięki, np.: „szur, bum, kap”. Tego typu zabieg ożywia opis, buduje nastrój i pobudza wyobraźnię czytelnika;
- inwersja – to odwrócenie szyku wyrazów w zdaniu, np.: „Szedł ulicą człowiek stary”. Nadaje wypowiedzi poetycki charakter lub podkreśla ważny element;
- hiperbola — przesadne wyolbrzymienie, np.: „płakał morzem łez”. Wyraża silne emocje.
Rodzaje wierszy ze względu na budowę:
- wiersz sylabiczny (każdy wers ma tę samą liczbę sylab);
- wiersz sylabotoniczny (stała liczba sylab i akcentów w wersach, regularne rytmy);
- wiersz toniczny (liczy się liczba akcentów w wersie, a nie sylab);
- wiersz wolny (brak regularnej budowy, nieregularna liczba sylab, brak rytmu).
- wiersz biały (posiada regularny rytm, ale bez rymów).
Rodzaje rymów (układ rymów):
- rymy parzyste (aabb) - rymują się dwa pierwsze wersy, potem kolejne dwa;
- rymy krzyżowe (abab) - rymują się wersy 1. z 3. i 2. z 4;
- rymy okalające (abba) - pierwszy wers rymuje się z czwartym, a drugi z trzecim;
- rymy przeplatane (abcb) - rymują się wersy 2. i 4., a wersy 1. i 3. niekoniecznie.
Przydatne zwroty
Pisząc analizę i interpretację utworu poetyckiego, możesz użyć takich sformułowań jak:
„Wiersz ukazuje...”
„Podmiot liryczny wyraża uczucia...”
„Autor posługuje się metaforą, aby...”
„Zastosowany epitet podkreśla...”
„Nastrój utworu jest... i buduje go...”
„Cytat: ... potwierdza, że...”
„W zakończeniu utworu można dostrzec...”
