Spis treści:

Wprowadzenie i teza

Wprowadzenie: Pamięć o przeszłości kształtuje zbiorowości –  zarówno narody, jak i grupy etniczne. Jak bowiem można budować tożsamość narodową czy poczucie wspólnoty, gdy nie pamięta się o historii i dawnych bohaterach? Zanim jednak zacznie się rozważania o funkcji pamięci, warto zastanowić się, czym ona tak w zasadzie jest. Pamięć można analizować na dwa sposoby – jako narrację, która ma na celu ochronę faktów przed odejściem w niepamięć oraz analizować metateoretycznie, czyli rozważając, co daje ona człowiekowi. Opowiadanie Andrzeja Stasiuka pt. „Miejsce” skupia się raczej na drugim rozumieniu pamięci o przeszłości. Opowiadając historię cerkwi, stawia on pytania o to, czy pamięć zawiera się w przedmiotach, czy może tylko we wspomnieniach.  

Teza: Pamięć o przeszłości pozwala człowiekowi zrozumieć swoje korzenie i miejsce w świecie, a społecznościom budować poczucie jedności i tożsamości.  

Rozwinięcie - „Miejsce” Andrzeja Stasiuka

Rozwinięcie: W opowiadaniu Andrzeja Stasiuka centralnym motywem jest rozbiórka starej cerkwi, którą rozpoczęto ze względu na zły stan świątyni. Narrator opowiadania spotyka na miejscu dawnej cerkwi turystę, który fotografuje miejsce po cerkwi i jest ciekawy, co dawniej się tutaj znajdowało. Pytanie turysty staje się pretekstem do opowiedzenia historii cerkwi – jednak nie tylko widzianej jako budynek czy artefakt, ale coś więcej. Z opowieści narratora wnioskujemy, że cerkiew była dla mieszkańców nie tylko punktem na mapie, ale także pewną przestrzenią, łączącą ludzi z tej okolicy. W tej cerkwi modliły się kolejne pokolenia, a wybudowali ją przodkowie obecnych mieszkańców wsi. Budowla ta niesie więc ze sobą ogromny ładunek emocjonalny – dla osób ze wsi znaczy dużo więcej niż tylko stanowienie miejsca kultu. Jest łącznikiem międzypokoleniowym – narrator opowiada historię starszego mężczyzny, którego na krześle wnieśli do niej synowie. Cerkiew pomaga więc budować więzi rodzinne, a młodym zrozumieć starszych. 

Trzeba również pamiętać o tym, że Stasiuk porusza w opowiadaniu temat Łemków, czyli grupy etnicznej, która była po II wojnie światowej wcielana w inne narodowości, co miało doprowadzić do zaniknięcia ich kultury. Rozbiórka cerkwi jest też więc wydarzeniem symbolicznym – choć pamięć zachowuje się przede wszystkim we wspomnieniach, stare budynki także świadczą o bogactwie danej kultury. Rozbiórka budynku może być też interpretowana jako jeden z etapów usuwania łemkowskiej kultury z Kresów. 

Cerkiew, o której opowiada Stasiuk, nie ma zostać rozebrana i zniszczona, ale przeniesiona. Jednak rozbiórka cerkwi i przeniesienie jej do muzeum nie jest z perspektywy narratora dobrym rozwiązaniem. W sztucznym środowisku nie będzie ona bowiem tym samym co tutaj – w swoim naturalnym otoczeniu. Teoretycznie umieszczenie jej w muzeum pozwoli zachować ją na dłużej, ale czy pozwoli zachować pamięć o tych, którzy do niej przychodzili, modlili się  w niej i którzy ją budowali? Z tonu narratora można wnioskować, że raczej nie. Utwór Andrzeja Stasiuka jest opowiadaniem, które łączy w sobie elementy eseju, reportażu, a nawet opowieści filozoficznej. To dlatego możemy wnioskować, że cerkiew jest czymś więcej niż budowlą – jest symbolem kultury, która przemija i być może nigdy nie zostanie odtworzona. 

Kontekst  - „Gloria Victis” Elizy Orzeszkowej

Kontekst: Motyw pamięci o przeszłości podejmowała w swoich utworach również Eliza Orzeszkowa. Szczególnie wyraźnie widać go w noweli „Gloria Victis”. Jest to utwór poświęcony pamięci bohaterów powstania styczniowego – to właśnie pamięć o bohaterskich czynach jest przez Orzeszkową potraktowana jako klucz do zachowania narodowej tożsamości. Autorka sięgnęła po wyjątkowy środek wyrazu – historię powstańców opowiadają wiatrowi drzewa i kwiaty. Mówią między innymi o tym, jak wyglądała bohaterska walka oddziałów Romualda Traugutta, ale także ubolewają nad tym, że mogił bohaterów nikt już nie odwiedza. Drzewa martwią się, że pamięć o bohaterach przeminie, ale wzruszony opowieścią wiatr postanawia wzlecieć wysoko i nieść historię bohaterów na cały świat. Orzeszkowa podkreśla w swojej noweli, że bohaterom, którzy walczyli o naszą wolność, należy się nie tylko szacunek, ale przede wszystkim pamięć. Jest ona bowiem nie tylko wyrazem patriotyzmu, ale także pozwala zrozumieć historię i wyciągnąć z niej wnioski.  

Podsumowanie

Podsumowanie: Czy można wyobrazić sobie naród, dla którego pamięć o przeszłości nie jest wartością? Być może, jednak jak wówczas miałby wyglądać rozwój takiego kraju i co byłoby łącznikiem wszystkich obywateli? Z historii wiemy, że posługiwanie się tym samym językiem czy zamieszkiwanie tego samego terytorium to za mało, aby wszyscy czuli się jednością. Dopiero wspólnie wyznawane wartości pomagają zbudować w społeczeństwie tożsamość narodową i sprawić, aby była ona gotowa poświęcić się na przykład walce o jego wolność. Budowa tożsamości narodowej poprzez edukację o kulturze i historii była między innymi filarem zmian w pozytywizmie. Jego przedstawiciele uważali, że bez wzbudzenia we wszystkich warstwach społecznych patriotycznych uczuć nie da się odzyskać wolności i odbudować silnej Polski.

O tym, że pamięć jest nierozerwalnie związana z tożsamością snuje refleksje także Jan Paweł II w swojej książce „Pamięć i tożsamość”. Papież podejmuje w niej temat takich wartości jak patriotyzm, wolność oraz dobro. Wysnuwa w niej tezy na temat poszukiwania miejsca człowieka w świecie. Zgodnie z jego wizją, bez pamięci o swojej przeszłości i historii nie ma mowy o określeniu swojej tożsamości i obraniu duchowej drogi. 

Zobacz pełną listę pytań jawnych na maturę ustną z języka polskiego 2025.