Ustawodawstwo przeciwmonopolowe (inaczej ustawodawstwo antytrustowe) - są to uregulowane przepisy prawne, które mają na celu zabezpieczenie przed powstaniem monopoli, ukrócenie stosowanych praktyk monopolistycznych oraz popierania konkurencji.

Ustawodawstwo przeciwmonopolowe zostało stworzone w Stanach Zjednoczonych, w którym ważna rolę odgrywają ustawy oraz precedensy. Ustawodawstwo w USA dotyczące działań monopolistycznych nie traktuje o gospodarstwach rolnych, związkach zawodowych, instytucjach użyteczności publicznej oraz gałęzi, które są regulowane przez samo państwo. Najbardziej istotne akty prawne, które regulują ustawę przeciw monopolową w Stanach Zjednoczonych to: Shermen Act z roku 1890, wprowadził on zakaz egzystowania monopoli oraz zmów monopolistycznych, z roku 1914 Clayton Act - mówiący o zakazie zawierania transakcji wiązanych i wyłącznych , łączenia stanowisk na poziomie dyrektorskim, dyskryminacji cenowej, kupna papierów wartościowych innych spółek (jeśli ograniczy to konkurencję albo sprzyja kreowaniu monopoli) a także powołanie Federalnej Komisji Handlu (organu rządowego działającego przeciwmonopolowo), z roku 1936 Robinson-Patman Act - wprowadzający zakaz udzielania rabatów oraz innych przywilejów dużym firmom handlowym, jeśli nie posiada to uzasadnienia mniejszymi kosztami sprzedaży czy produkcji ( z tego powodu ustawa ta nosi nazwę "akt ochrony małego biznesu"), z roku 1950 Celler Act - wprowadzający zakaz łączenia firm poprzez nabycie aktywów fizycznych, jeśli działanie to ograniczy konkurencję.

Najważniejsze wyroki (precedensy), które zapadły w sprawach przeciwko przedsiębiorstwom oskarżonym o nieprawne działania monopolistyczne, tyczyły: ugod cenowych w kwestii Addyston Pipe z roku 1898 sąd zabronił dżentelmeńskich umów cenowych, z roku 1927 w sprawie Trenton Potteries sąd zakazał umów cenowych bez względu na wysokość ceny, z roku 1939 w sprawie Socony-Vacuum Oil Co. zabronił ugod cenowych bez względu na "siłę rynku", w kwestii Du Pont z roku 1951 sąd wydał wyrok, że posiadanie wyłączności na produkowanie celofanu nie jest traktowane jako zabroniona praktyka monopolistyczna, ponieważ istnieją mnogie substytuty celofanu, a sam celofan został stworzony w pracowniach naukowych Du Pont, z roku 1969 w sprawie IBM, któremu dano nakaz osobnej wyceny sprzęty komputerowego oraz oprogramowania.

Brak przestrzegania ustaw przeciwmonopolowych stosuje się kary: zakaz kontynuacji praktyki monopolistycznej, podział spółki, kara pieniężna dla firmy, pozbawienie wolności osoby zarządzającej ( do jednego roku). Konsekwencje ekonomiczne ustaw przeciwmonopolowych w Stanach Zjednoczonych uwidaczniają się na tle historycznych przebiegów koncentrowania kapitałów, umocnionych przez kolejną rewolucję techniczną. Po roku 1870 procesy te przyczyniły się do bardzo szybkiego wzrostu rozmiarów spółek (np. przez fuzje) a także tworzenia struktur monopolistycznych (tzw. karteli) o znaczącej szkodliwości społecznej (np. ograniczanie podaży, hamowanie postępu technologicznego, podwyższanie cen).

Ustawodawstwo przeciwmonopolowe ograniczyło procesy monopolizacji, które zmierzały do eliminacji konkurencji a tym samym zachowywały korzyści skali, które wynikały z niemałych rozmiarów firm. Istotnym ewenementem był podział Standard Oil Co. i American Tobacco w 1911 r., na kilka małych firm. Ustawodawstwo antymonopolowe przyczyniło się również do:

  • Uformowania oligopolu jako przeważającej formy rynkowej,
  • Ocalenia konkurencji, która była odmienna od wolnej konkurencji z XIX wieku, konkurencji niecelowej (tzw. niedoskonałej) z wszystkimi konsekwencjami, głównie prędkim postępem technicznym.
  • Rozpropagowania konglomeratu jako przeważającej formy dużego przedsiębiorstwa (ustawa antymonopolowa zmniejsza możliwość koncentracji poziomej).

Europejskie ustawodawstwo przeciwmonopolowe pozostało przyjęte na wzorcu amerykańskiego ustawodawstwa antymonopolowego w Traktacie Rzymskim z roku 1957, ale jego prawa nie były takie rygorystyczne. W Wielkiej Brytanii wyłączone z ustawodawstwa antymonopolowego były praktyki monopolistyczne jeśli: stanowiły one konieczność dla bezpieczeństwa narodowego, niosły korzyści dla konsumentów, łagodziły pozostałe praktyki monopolistyczne, organizowały warunki negocjacyjne z mocnymi odbiorcami, znosiły restrykcje handlowe, które zmniejszałyby wielkość eksportu albo zwiększały wielkość regionalnego bezrobocia, służyły ogólnemu interesowi publicznemu. Drogę postępowania w stosunku do monopoli regulują:

  • Ustawa o uczciwym handlu z roku 1973
  • Ustawa o konkurencji z 1980r.,

Ustawa o uczciwym handlu dekretowała instytucję Dyrektora Generalnego ds. Uczciwego Handlu, jego zadaniem jest nadzorowanie przestrzegania prawa o ochronie konkurencji oraz prawa o ochronie konsumentów, jak również rozporządzeń o standardach i normach. Kolejna instytucja jest Sąd ds. Ograniczania Konkurencji, jego zadaniem jest badanie porozumień między firmami, które produkują usługi lub dobra. Wszelkie porozumienia winny być zgłaszane Dyrektorowi Generalnemu ds. Uczciwego Handlu. Działa także Komisja ds. Monopoli i Fuzji Przedsiębiorstw badająca czy dana firma nie działa wbrew interesowi publicznemu, nie jest zakładane z góry, że sama instytucja monopolistyczna będzie niepożądana. Na wyspach brytyjskich obowiązują także przepisy mówiące o monopolach zawarte w art. 85 i 86 Traktatu Rzymskiego.

W naszym kraju obowiązująca jest ustawa z 24 lutego 1990 roku "o przeciwdziałaniu praktykom monopolistycznym" a także i działa Urząd Antymonopolowy. W Polsce Ustawodawstwo przeciwmonopolowe, podobnie jak w Wielkiej Brytanii, jest nierygorystyczne, gdyż średnie i małe państwa muszą dokonać wyboru pomiędzy możliwością konkurowania na światowym rynku firm, które są narodowymi monopolistami a ograniczeniami monopolistycznymi pomniejszającymi ich zdolności konkurowania.