Rodzina to jedna z najważniejszych grup społecznych, która w ogromnym stopniu wpływa na kształtowanie osobowości jednostki oraz na jej postawy i zachowania w konkretnych sytuacjach społecznych. Istnieje ścisły związek pomiędzy powstawaniem i funkcjonowaniem rodziny oraz społeczeństwa. Bez względu na obowiązujący ustrój społeczny, rodzina to taka komórka społeczna, która zaspokaja elementarne potrzeby wszystkich swoich członków.[1] Każda rodzina poprzez wychowywanie dzieci powinna umiejętnie przygotować je do pełnienia określonych funkcji społecznych. Rodzina powinna przekazać dzieciom elementarne zasady uczestnictwa w życiu społecznym. Ale nie można też zapominać o tym, że jedną z podstawowych ról rodziny jest pomoc dziecku w ważnych i przełomowych momentach jego życia (np. podczas edukacji szkolnej). Czasami zdarza się tak, że prawidłowe funkcjonowanie rodziny zostaje zachwiane. Na te zaburzenia w rodzinie mają wpływ określone sytuacje społeczne. Nieprawidłowe funkcjonowanie rodziny może w niekorzystny sposób wpływać na funkcjonowanie całego społeczeństwa, czego konsekwencje można zaobserwować w nieodpowiednich zachowaniach dzieci i młodzieży, które często wywodzą się ze środowisk patologicznych.[2]

W momencie, gdy dziecko rozpoczyna edukację szkolną, rozpoczyna się nowy etap w jego życiu. Dziecko styka się z nowym światem, gdzie zaczyna mieć do czynienia z nowymi zadaniami i nieznanymi dotąd stosunkami społecznymi, które często są odmienne od tych, z jakimi stykało się w domu rodzinnym. Dziecko wkracza w świat szkolnej edukacji nie tylko z określonymi umiejętnościami, nawykami i doświadczeniami, które wyniosło z lat przedszkolnych, ale także z ewentualnymi zaburzeniami w rozwoju oraz z negatywnymi postawami społecznymi. To wszystko wywiera określony wpływ na postępy w edukacji danego dziecka oraz na jego zachowanie na terenie placówki szkolnej.

Rozpoczęcie szkolnej edukacji jest dla dziecka takim etapem w życiu, w którym następuje częściowe oddzielenie się od rodziny i od osób, z którymi dziecko przebywało na co dzień. Sposoby reakcji na te zmiany są bardzo indywidualne i zależą między innymi od wieku dziecka, poziomu jego rozwoju (zwłaszcza rozwoju emocjonalno - uczuciowego), systemu wychowawczego, w którym było wychowywane dane dziecko oraz od więzi pomiędzy dzieckiem a osobami z jego najbliższego otoczenia (głównie rodziców). Według Haliny Spionek dzieciom, które rozpoczynają naukę w wieku lat siedmiu jest dużo łatwiej uniknąć kłopotów przystosowawczych, niż tym, które z obowiązkiem szkolnym stykają się wcześniej lub później.[3]

Zarówno niepowodzenia, jak i powodzenia szkolne mogą mieć charakter dydaktyczny lub wychowawczy, jednak najczęściej występują one razem. Jednym z efektów niepowodzeń szkolnych, a jednocześnie najbardziej widoczną ich oznaką jest ocena niedostateczna. Taka ocena jest skutkiem niepowodzeń, które narastały w sposób stopniowy, a początkowym ich objawem były z pozoru niewielkie trudności ucznia w nauce. Do pierwszych symptomów niepowodzeń można zaliczyć braki w wiedzy ucznia, trudności w rozwiązywaniu określonych zadań, a także niska sprawność działania. Trudności w nauce bardzo często ujawniają się już w pierwszych klasach szkoły podstawowej, a ich przyczyny często tkwią w nieprawidłowej edukacji przedszkolnej. Niepowodzenia i trudności w nauce mają niekorzystny wpływ na ucznia - pozbawiają go motywacji do dalszej nauki, wywołują niezadowolenie i frustrację, wpływają na pogorszenie stanu zdrowia. Okresowe niepowodzenia w nauce mogą tez prowadzić do trudności wychowawczych, a w konsekwencji do ogólnych i długotrwałych niepowodzeń szkolnych.

W pierwszych latach szkoły podstawowej trudności w nauce mogą dotykać czytania (dysleksja), pisania (dysgrafia), mówienia, liczenia czy rozumienia tekstu. Ich przyczyny mogą być bardzo różne, np.: zaburzenia parcjalne, nieprawidłowy rozwój lub opóźnienia w rozwoju (także intelektualnego), niższy poziom inteligencji, niedojrzałość emocjonalna. Te nieprawidłowości mogą prowadzić do zaburzeń percepcji wzrokowej, słuchowej oraz funkcji ruchowej. Wymienione wyżej zaburzenia często są przyczyną tego, że dzieci popełniają błędy ortograficzne i interpunkcyjne, nie używają znaków diakrytycznych, mylą litery i wyrazy o podobnych kształtach, mają problemy z rozwiązywaniem zadań matematycznych. Częstym skutkiem tych zaburzeń jest niezręczność manualna, czego konsekwencją jest między innymi brzydkie i nierówne pismo. Niedomagania zazwyczaj wynikają z zaburzeń biopsychicznych, z obniżonej sprawności intelektualnej czy z nieprawidłowego funkcjonowania narządów ruchu. Ich uwarunkowań należy szukać w nabytych lub wrodzonych brakach, w przebytych schorzeniach, wypadkach lub innych zdarzeniach losowych. Warto także zauważyć, że przyczyny niepowodzeń mogą także mieć charakter społeczny.[4]

Początkowe trudności i niepowodzenia w nauce często bywają lekceważone przez rodziców. To lekceważenie może wynikać z obojętnego stosunku do dziecka bądź może być konsekwencją tego, że rodzice często nie potrafią w obiektywny sposób ocenić możliwości i dokonań własnego dziecka. Obojętność ze strony rodziców oraz brak zainteresowania edukacją dziecka może być uwarunkowane złą sytuacją rodzinną, zapracowaniem rodziców lub przekonaniem w rodzinie, że nauka nie jest tak bardzo istotna. Częstą przyczyną obojętności rodziców jest skupienie się ich na własnych problemach (np. rozwód, konflikt), co sprawia, ze potrzeby i problemy dziecka stają się mniej istotne. W związku z tym dziecko czuje się osamotnione, nie ma wsparcia ze strony rodziny, a podejmowane przez niego wysiłki nie wywołują zainteresowania bliskich mu osób. Nieodpowiednia reakcja rodziców na trudności w nauce i niepowodzenia szkolne dziecka staje się wtórnym czynnikiem o charakterze patogennym, który zaburza rozwój dziecka i ma negatywny wpływ na jego nastawienie do szkolnej edukacji.[5]

Istnieją przyczyny, które mogą mieć negatywny wpływ na psychikę dziecka, a tym samym mogą w sposób negatywny oddziaływać na jego zachowanie oraz motywację do nauki. Do tych czynników można zaliczyć: złe warunki materialne rodziny, alkoholizm w rodzinie, rozpad rodziny, nieodpowiedni poziom świadomości wychowawczej rodziców, zaniedbanie dziecka przez rodziców, brak zainteresowania rozwojem i wychowaniem dziecka. W takiej sytuacji dziecko czuje lęk, strach, stres, ma poczucie zagrożenia, odczuwa kompleksy. Taka sytuacja nie sprzyja edukacji, może powodować występowanie zaburzeń w mowie, piśmie, czytaniu, a następnie może stać się przyczyną braku równowagi emocjonalnej i agresji.

Źródła trudności i niepowodzeń szkolnych mogą także tkwić w samej szkole. Do tego typu uwarunkowań można zaliczyć nieodpowiednie warunki lokalowe szkoły, złe wyposażenie, przeładowany program szkolny, źle dobrane podręczniki, niekompetentny nauczyciel, źle dobrane metody i techniki pracy dydaktyczno - wychowawczej. Zatem nie należy dziwić się sytuacji, w której uczeń pozbawiony opieki i zrozumienia nie tylko w domu, ale także w szkole, zaczyna mieć coraz większe problemy w nauce i zaczyna sprawiać coraz większe problemy wychowawcze. Przyczyny niepowodzeń dydaktycznych często działają na zasadzie sprzężenia: uwarunkowania trudności w nauce zaczynają odbijać się na zachowaniu ucznia lub odwrotnie - najpierw przejawiają się w nieodpowiednim zachowaniu, a potem przenoszą się na naukę.

Zatem niezwykle istotna kwestia jest przeciwdziałanie niepowodzeniom, które powinno sprowadzać się do profilaktyki oraz postawienia prawidłowej diagnozy pedagogicznej i podjęcia odpowiedniej terapii. Główne zadanie profilaktyki to próba zapobiegania ewentualnym niepowodzeniom. W sytuacji, kiedy przedszkole staje się coraz bardziej powszechne, to właśnie ono powinno pełnić podstawową rolę w zakresie profilaktyki. Opiekun przedszkolny powinien z dużą uwagą obserwować dzieci - zwracać uwagę na ich rozwój umysłowy, moralny i społeczny, obserwować rozwój dojrzałości szkolnej. Na tej podstawie powinien stworzyć diagnozę, która będzie określać faktyczny stan dziecka w zakresie rozwoju fizycznego, umysłowego, społecznego i moralnego. W przypadku zauważenia niepokojących symptomów powinien zwrócić się o pomoc do odpowiedniej poradni wychowawczej. Szczególnie bacznie należy obserwować dzieci, które wzbudzają podejrzenia i niepokój. Kompetentny nauczyciel stara się rozpoznawać nie tylko objawy, ale także przyczyny określonych braków. Dokładna obserwacja umożliwia postawienie trafnej diagnozy i rozpoczęcie odpowiedniej terapii, która zmniejszy lub usunie przyczyny i skutki zauważonych nieprawidłowości. Nauczyciel podejmuje odpowiednie działania terapeutyczne - stymulacyjno - kompensacyjne lub korektywne - i nakłania do podjęcia współpracy rodziców dziecka.

Nauczyciel, który rozpoczyna opiekę nad dzieckiem w szkole podstawowej powinien zapoznać się z diagnozą, w której jest zawarty opis stanu zdrowia dziecka, ewentualna podjęta terapia oraz jej skutki, a także propozycje dalszych działań terapeutycznych. Jednak nauczyciel nie może zaprzestać działań stymulujących odnoszących się do całej klasy (także do uczniów najzdolniejszych). Dlatego nauczyciel powinien w taki sposób wykonywać swoją pracę dydaktyczno - wychowawczą, aby zapewnić stymulację wszystkim uczniom, a jednocześnie przeciwdziałać i przezwyciężać ewentualne trudności poszczególnych uczniów. Zatem do głównych zadań nauczyciela powinno należeć: przeprowadzanie indywidualnych i grupowych zajęć, realizowanie działań korektywno - wyrównawczych, podejmowanie dodatkowych zajęć z uczniami mającymi zaległości w nauce, odpowiednie zróżnicowanie określonych partii materiału, zadawanie uczniom zdolnych dodatkowych zadań i angażowanie ich w działalność pozalekcyjną, zadawanie odpowiedniej pracy domowej.

Aby zapobiegać trudnościom w nauce i likwidować niepowodzenia szkolne warto unowocześnić proces dydaktyczny. Metody unowocześniania procesu dydaktycznego to:

  • konstruowanie toku procesu dydaktycznego w sposób problemowy
  • kształtowanie aktywności uczniów odpowiednimi metodami, które zmotywują uczniów do działania
  • wykorzystywanie technicznych środków dydaktycznych
  • metody pracy dydaktycznej powinny być dobrane do wieku uczniów, przedmiotów nauczania, celów i zadań dydaktycznych, możliwości finansowych placówki
  • kształtowanie silnej i trwałej motywacji
  • zadawanie odpowiedniej pracy domowej
  • zachęcanie do udziału w zajęciach pozalekcyjnych[6]

Trudności w nauce i wynikające z nich niepowodzenia szkolne w dużej mierze wiążą się z określoną sytuacją rodzinną. W rodzinie pełnej szacunku, solidarności i miłości uczniowi znacznie łatwiej przychodzi zmaganie się z nowymi wyzwaniami, do których niewątpliwie zalicza się szkoła. Natomiast w rodzinie, która nie funkcjonuje w sposób prawidłowy uczniowi dużo trudniej przeciwstawiać się napotykanym trudnościom. Rodzice maja obowiązek pomagać dzieciom w ich problemach - także szkolnych. Bogdan Nawroczyński stwierdził, że nie można wszystkich oceniać z jednego punktu widzenia. Według niego należy zapewnić każdej jednostce taki rozwój, do którego jest ona zdolna i taki poziom wykształcenia, który leży w jej zasięgu.

Bibliografia:

1. Konopnicki J., Niedostosowania społeczne, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1971

2. Ossowski S., Więź społeczna i dziedzictwo krwi, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1966

3. Piotrowski J., Praca zawodowa kobiety a rodzina, Książka i Wiedza, Warszawa 1963

4. Spionek H., Zaburzenia rozwoju uczniów a niepowodzenia szkolne, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1981

5. Szczodrak M., Elementy pedagogiki, Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa 1988

[1] Piotrowski J., Praca zawodowa kobiety a rodzina, Książka i Wiedza, Warszawa 1963, s. 171

[2] Ossowski S., Więź społeczna i dziedzictwo krwi, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1966, s. 53

[3] Spionek H., Zaburzenia rozwoju uczniów a niepowodzenia szkolne, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1981, s. 63

[4] Szczodrak M., Elementy pedagogiki, Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa 1988, s. 170

[5] Konopnicki J., Niedostosowanie społeczne, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1971, s. 119 - 120

[6] Szczodrak M., op. cit., s. 170 - 173