Dziady są arcydziełem literatury polskiej i światowej. Jako pierwsza pojawiła się cz. II ok. 1820 r. Wewnętrzną spoistość całemu cyklowi nadaje osoba Gustawa, który występuje jako Widmo, Pustelnik, Gustaw, Konrad. Świat fantastyczny ukształtowany jest według wierzeń ludowych i zaczerpnięty
z tradycji chrześcijańskiej. Cały cykl cechuje olbrzymia dynamiczność przeżyć i ciągłe związki i kontakty ze światem fantastycznym, z duchami.
Dziady cz. II
Utwór poprzedza wiersz o tytule Upiór. To historia młodzieńca, który z miłości popełnił samobójstwo i w każdy dzień zaduszny pojawia się wśród ludzi z rana na piersi.
Akcja Dziadów cz. II toczy się na cmentarzu, na którym obywa się zaczerpnięty z tradycji ludowej obrzęd Dziadów. Przewodnikiem ludu jest Guślarz. Jego rola polega na rozmowie i kontakcie z duszami zmarłych. Potrzebujących pomocy. Przybywają na ziemie duchy lekkie, średnie i ciężkie, które za życia pełniły winy różnej wagi. Jako pierwsze pojawiają się dusze dzieci, które na ziemi nie zaznały cierpienia, dlatego do zbawienia proszą o ziarnko gorczycy. Każde wezwanie duchów i przyniesione przez nie wskazówki wymawiane są w obowiązujących formułkach. Kolejnym gościem jest duch najcięższy. Wraz z nim przybywają drapieżne ptaki, dręczące go za popełnione winy. W przeszłości był on skąpy i źle traktował ludzi. Z tego powodu od nich też nie może uzyskać pomocy, więc odchodzi skazany na dalsze cierpienia. Duchy pośrednie reprezentuje pasterka Zosia. Zasłużyła ona na wieczną tułaczkę swoim beztroskim życiem i odrzucaniem kolejnych kochanków. Za tę lekkoduszność jej stopy nie sięgają ziemi. Odejście pasterki poprzedza jeszcze milczące widmo, które nie zwarz na wołania Guślarza. Jego obecność wywołuje wśród zebranych obawy i lęk.
Dziady cz. IV
Miejscem akcji jest dom Księdza. Zdarzenia dzieją się wieczorem w Zaduszki. W gospodarstwie pojawia się nieoczekiwany gość. Jest nim budzący strach i odrazę Pustelnik. Wyjawia on swoje tajemnice i mówi o żarze miłości palącym jego serce. Zwierza się on pastorowi ze swej tragicznej miłości i opowiada całą jej historię. W zamian oczekuje zrozumienia i dlatego za słuchacz obiera osobę duchowną. Rozmowa prowadzi do przemyśleń na temat śmierci i uczuć. Gałązka, z która rozmawia gość, budzi podejrzenie jego szaleństwa. Akcję możemy podzielić na trzy godziny, sygnalizowane gasnąca świecą. To godziny miłości, rozpaczy i przestrogi. Każda z nich jest kolejnym aktem postępującej desperacji bohatera i destrukcyjnej siły miłości, która czyni go umarłym dla świata. Monologi Gustawa pełne są smutku, szaleństwa i płomiennych wyznań. Niestety nie zaznaje on ukojenia ani zrozumienia. Gustaw znika w mroku gasnącej lampy przed obrazem Maryi Panny.
