Szlachetność, pod którą kryje się bezinteresowność, sprawiedliwość, wspaniałomyślność. Wszystkimi tymi cechami można określić dwóch bohaterów literackich młodopolskiej prozy. Ale warto się im dokładniej przyjrzeć, aby się zastanowić, czy ich szlachetne postępowanie nie przyczyniało się do cierpienia innych ludzi - granica między szlachetnością a naiwnością czy bezmyślnością może być cienka.
Tomasz Judym to główny bohater powieści Żeromskiego "Ludzie bezdomni". Wywodził się z ubogiej rodziny. Od dziecka jego marzeniem była pomoc najuboższym, dlatego postanowił zostać lekarzem, aby móc spełnić swoje altruistyczne plany. Jego życiowa postawa jest niezwykła - Judym pomaga tym, którym najbardziej tego potrzeba, wie, czego im brakuje, ponieważ sam jako dziecko wychowywał się w takich warunkach, w jakich oni żyją. Okazuje się jednak, że by sprostać swoim zamierzeniom Judym musi dużo poświęcić. Jego szlachetność też ma swoje granice, o czym najpełniej przekonuje się Joasia - młody, ambitny lekarz odrzuca jej uczucie, przez co unieszczęśliwia biedną dziewczynę. W imię dobra większości wyrzeka się własnego szczęścia raniąc przy tym kochaną osobę: "Nie mogę mieć ani ojca, ani matki, ani jednej rzeczy, którą bym przycisnął do serca z miłością, dopóki z oblicza ziemi nie znikną te podłe zmory. Muszę wyrzec się szczęścia. Muszę być sam jeden. Żeby obok mnie nikt nie był, nikt mię nie trzymał." Zachowanie Judyma przypomina romantyczną postawę Konrada Wallenroda albo Gustawa Konrada, którzy także dla idei poświęcili się całkowicie, chociaż kres ich egzystencji był tragiczny.
Piotr Cedzyna jest tytułowym bohaterem opowiadania Żeromskiego "Doktor Piotr". Młody chłopak dzięki finansowemu wsparciu ojca może studiować w Szwajcarii. Mimo że doskonały naukowiec otrzymuje atrakcyjną ofertę pracy, odrzuca ją, ponieważ wyjeżdżając do Anglii byłby zmuszony na długo opuścić ojca. Po pewnym czasie wychodzi na jaw, skąd ojciec czerpał potrzebne na kształcenie syna pieniądze. Rozgoryczony Piotr decyduje się wyjechać, aby zarobić na spłatę długów. Chociaż wcześniej nie chciał opuszczać ojca, teraz rani go wyjeżdżając. Poczucie sprawiedliwości i uczciwość względem pokrzywdzonych jest ważniejsza niż uczucia ojca.
Zarówno Judym jak i Cedzyna byli szlachetnymi postaciami. Ich zalety wpływały na chęć pomocy potrzebującym i pragnienie bycia uczciwym wobec innych. Niestety, ich decyzje często były powodem bólu i cierpienia najbliższych osób. Przykłady tych bohaterów pokazują, że nawet zalety mogą czasem obracać się w wady.
