WYRAZ PODSTAWOWY to wyraz, od którego tworzone są inne wyrazy.
WYRAZ POCHODNY to wyraz utworzony od wyrazu podstawowego.
pisać - pisarstwo, dom - domownik, biegać - bieżnia, cukier - cukierniczka
SŁOWOTWÓRSTWO to nauka, która zajmuje się budową wyrazów pochodnych, ich relacjami formalnymi i znaczeniowymi z wyrazami podstawowymi oraz wyjaśnia pochodzenie wyrazów.
Wyraz pochodny może być wyrazem podstawowym dla innych wyrazów.
mówić - mówca - mównica
Rzeczowniki tworzone są od innych rzeczowników, przymiotników albo od czasowników. Przymiotniki powstają od innych przymiotników, rzeczowników albo czasowników. Czasowniki zaś tworzymy od innych czasowników, rzeczowników albo przymiotników.
Wyraz pochodny może być tworzony także od wyrażenia przyimkowego.
po południu - popołudniówka, pod brodą - podbródek
Wyrazu pochodny składa się z całości albo części wyrazu podstawowego, czyli TEMATU, który jest nazywany PODSTAWĄ SŁOWOTWÓRCZĄ, do której dołączany jest FORMANT.
nos - nosowy, pion - pionowy, rower - rowerek
Podstawa słowotwórcza zwykle różni się od wyrazu podstawowego - pojawiają się oboczne samogłoski albo spółgłoski.
gęś : gąska (ę:ą), koza : kózka (o:ó)
Wyrazy podstawowe, których nie można podzielić słowotwórczo, są nazywane WYRAZAMI NIEPODZIELNYMI SŁOWOTWÓRCZO, w odmiennych formach wyodrębniamy tylko temat i końcówkę. FORMANT występuje:
- po podstawie słowotwórczej jako przyrostek,
- przed podstawą słowotwórczą jako przedrostek, zwykle w czasownikach dokonanych, które tworzone są od czasowników niedokonanych, tworzą też stopień najwyższy przymiotników oraz przysłówków.
RDZEŃ to najmniejsza podstawa słowotwórcza w temacie niepodzielnego słowotwórczo wyrazu. Jest składnikiem wszystkich wyrazów pochodnych, nazywanych POKREWNYMI. Grupa wyrazów pokrewnych wraz z podstawą tworzy RODZINĘ WYRAZÓW.
klucz - kluczowy - klucznik
Wyrazy pochodne mogą zawierać odmienne postacie rdzenia, które różnicowane są przez oboczności samogłoskowe i spółgłoskowe - RDZEŃ OBOCZNY.
pięść : piąstka (ę:ą), koło : kółko (o:ó)
Wyraz pochodny, który powstał z dwóch wyrazów podstawowych, jest nazywany WYRAZEM ZŁOŻONYM. Wyróżniamy:
- złożenia - w tych wyrazach podstawy słowotwórcze łączy zazwyczaj cząstką -o- lub -i- (grotołaz),
- zrosty - w tych wyrazach podstawy słowotwórcze nie są łączone dodatkowymi cząstkami (Wielkanoc),
- zestawienia - te wyrazy pisane są osobną, lecz stanowią nazwę jednej rzeczy (maszyna do pisania).
SKRÓTOWCE
Są tworzone ze skróconych nazw urzędów, instytucji, stowarzyszeń, przedsiębiorstw, organizacji oraz od wyrazów pospolitych. Skrótowce pozwalają na zwięzłe budowanie wypowiedzi. Wyróżniamy:
- Literowce, które tworzy się poprzez kolejne wymawianie nazw liter skróconego wyrazu, jak PKP - pekape (akcentujemy ostatnią sylabę);
- Głoskowce, które tworzy się poprzez kolejne wymawianie głosek oznaczonych przez litery skrótu, jak PUP - Powiatowy Urząd Pracy, GUS - Główny Urząd Statystyczny (jeśli składają się z dwóch albo więcej sylab, akcentujemy na przedostatnią sylabę);
- Grupowce, które tworzy się poprzez wymawianie pierwszych grup głosek, zwykle sylab skracanych wyrazów, które wchodzą w skład kilkuwyrazowej nazwy, jak Pafawag - Państwowa Fabryka Wagonów;
- Skrótowce mieszane, które tworzy się poprzez połączenie różnych sposobów odczytywania skrótów nazw, np. CPLiA - Cepelia.
Skrótowce są nieodmienne lub przyjmują wzorce odmiany rzeczowników.
KATEGORIA SŁOWOTWÓRCZA
Tak nazywamy klasę wyrazów pochodnych o znaczeniu ogólnym, które jest analogiczne, jak nazwa cechy, czynności, wykonawcy czynności. Wyrazy takie można tworzyć przy pomocy formantów.
- Czynność:
-anie, -enie, -cie (pisanie, krojenie, bicie),
-ka, -anka (rozgrywka, wyliczanka),
odrzucenie przyrostka wyrazu podstawowego (wybieg).
- Wykonawca czynności:
-acz, -arz, -ca, -ak (palacz, malarz, odbiorca, pismak),
-iciel, -yciel, -ator (pocieszyciel, przedstawiciel, adorator).
- Cecha:
-ość (marność),
-ota, -stwo (spiekota, panieństwo).
- Narzędzie:
-arka, -acz, -nica, ałka, -ka (spawarka, zapylacz, nagrzewnica, gałka, nakrętka).
- Miejsce:
-alnia, -arnia, -ownia, -isko (poczekalnia, palarnia, żwirownia, żwirowisko).
TYP SŁOWOTWÓRCZY
Tak nazywamy klasę wyrazów pochodnych, które należą do tej samej kategorii, lecz zostały utworzone od tej samej części mowy i za pomocą tego samego formantu, jak malarz i pisarz albo poczekalnia i bawialnia.
