Reformacja to ogromny ruch religijny, ideowy i społeczno-polityczny, jaki miał miejsce

w XVI stuleciu; zmierzał on początkowo do reform w łonie Kościoła katolickiego, ostatecznie jednak doprowadził do rozłamu zachodniego chrześcijaństwa oraz do podziału Europy.

Przyczyny reformacji były bardzo złożone i różne, wśród bezpośrednich można wymienić: skupienie się Kościoła jedynie na stronie materialnej, szczególnie widoczne w Kurii rzymskiej oraz wyższej hierarchii duchownej, zbyt wysoki fiskalizm Kościoła, sprzedaż odpustów, upadek moralny kleru, czego przykłady szły od samych papieży Aleksandra VI czy Leona X, wcześniejsze ruchy wewnątrz Kościoła, które także dążyły do zmian, jak nauki Jana Husa, zmiany świadomości i nowe idee, idące od znakomitych uczonych tamtego okresu, jak Erazm z Rotterdamu czy John Colet z Oxfordu, zaangażowanie polityczne Kościoła i jego hierarchów w popieranie systemów władzy, udział samego duchowieństwa w życiu politycznym państwa.

Wydarzeniem, które uważa się za początek reformacji było wystąpienie 31 października 1517 roku niemieckiego zakonnika, Marcina Lutra, który na drzwiach katedry w Wittenberdze przywiesił swoich 95 tez potępiających odpusty. Luter był człowiekiem dobrze wykształconym teologicznie - uzyskał z tej dziedziny tytuł doktora - oraz niezwykle uczciwym, dobrodusznym i nadmiernie wrażliwym religijnie. Jego wystąpienie miało na celu jedynie rozpocząć dyskusję na temat konieczności zmian w Kościele.

Głos Lutra stał się słyszalny i popularny w całej Rzeszy, jego poglądy wywołały wiele kontrowersji, ale i zyskiwały coraz więcej zwolenników. Początkowo wystąpień doktora Marcina nie potraktowano zbyt poważnie, papież Leon X oraz Kuria nie podejmowały żadnych kroków, by uspokoić sytuację w Niemczech. Po prostu w prostym proboszczu

z dalekiej Wittenbergii nie widzieli żadnego zagrożenia. Hierarchia kościelna liczyła na to, że nauka Lutra okaże się jedną z wielu herezji, jakie wybuchały w tym czasie, sama się rozpłynie lub że poradzą sobie z nią niemieckie władze lokalne.

Kiedy Luter wezwany do odwołania swych tez, nie zrobił tego, a nawet zaczął głosić coraz bardziej rewolucyjne idee, np. podczas słynnej dysputy w Augsburgu, papież w 1520 roku wydał bullę "Exurge Domine", w której potępiał nauki niemieckiego reformatora. Jednak Luter zbytnio się tym nie przejął, publicznie spalił dokument, a następnie sam wyklął papieża nazywając go Antychrystem, co spotkało się z uznaniem i poklaskiem wśród wielu niezadowolonych.

Nauki i poglądy Luta były odpowiedzią na oczekiwania i pragnienia większości obywateli Rzeszy Niemieckiej, dlatego też nauki doktora Marcina tak szybko stały się popularne. Poglądy Lutra o zlikwidowaniu obciążeń na rzecz Kościoła oraz przeciwstawieniu się władzy cesarza, który, sprzymierzony w papiestwem, był uważany za jego zbrojne ramię, trafiły na podatny grunt. Zwolennikami Lutra stali się przedstawiciele wszystkich stanów Rzeszy, ludzie różnego pochodzenia, stanu, wieku i majątku, którzy z różnych przyczyn przyłączyli się do reformacji. Właśnie ta różnorodność celów i przyczyn, postaw i nadziei, stała się później przyczyną rozbicia wewnątrz samej reformacji. W tym czasie jednak całą Rzeszę ogarnęła groźna burza, wielkie zamieszki, polityczne potyczki, ogólny chaos.

Książęta Rzeszy dążyli bowiem do ograniczenia władzy cesarskiej, a wraz ze szlachtą chcieli też zniesienia obciążeń na rzecz Kościoła. Mieli tez nadzieję na wzbogacenie się, gdyż nauki Lutra zakładały przede wszystkim zlikwidowanie majątków i dóbr kościelnych i rozdanie je wiernym. Mieszczaństwo chciało większej niezależności dla miast oraz zniesienia dziesięciny. Celem chłopów natomiast była rewolucja społeczna. Chcieli oni zbudować Królestwo niebieskie już na ziemi, co głosili bardziej radykalni reformatorzy. Byli też oczywiście ludzie wrażliwi duchowo, głęboko religijni, którzy pragnęli przede wszystkim zmienić sytuację w samym Kościele i popierali całkowicie założenia doktrynalne Lutra. Ostatecznie jednak reformacja podzieliła się na dwa nurty: umiarkowany (prąd książęco-szlachecko-mieszczański) oraz radykalny (prąd chłopski).

Chłopi niemieccy znajdowali się w wyjątkowo złej sytuacji materialnej, na tym gruncie radykalna propaganda religijna kolejnego reformatora, Tomasza Müntezera, była bezpośrednią przyczyną wybuchu w Niemczech wielkiej wojny chłopskiej (1524 - 1525), która objęła większość obszarów Rzeszy. W obliczu tak znacznych sukcesów oddziałów chłopskich, strony protestancka i katolicka porozumiały się i wspólnie zaczęli walczyć przeciwko bandom chłopstwa. Ostatecznie chłopi zostali pokonani w bitwie pod Frankenhausen, zaś ich przywódców zamordowano w okropnych męczarniach.

Luter, po skazaniu go na banicję, ukrywał się w zamku w Wartburgu, u jednego ze swych protektorów, Fryderyka Mądrego, elektora saskiego. Doktor Marcin całkowicie odciął się od radykalnego ruchu chłopskiego i poparł umiarkowany nurt szlachecki.

Jednakże stłumienie rozruchów chłopskich nie zakończyło religijnych dyskusji i sporów. Kiedy z inicjatywy cesarza Karola V w 1529 roku w Spirze na sejmie Rzeszy, uchwalono dekret, który nakazywał zwolennikom reformacji porzucić swe poglądy, a samego Lutra skazywał na banicję, miasta i władcy, którzy popierali ruch reformacyjny, ogłosili przeciwko temu oficjalny protest i od tego czasu zwolenników obozu reformacyjnego nazywa się "protestantami". Zagrożeni od strony katolickiej luteranie zawiązali Związek Szmalkaldzki. W tym też czasie luteranie ostatecznie zorganizowali się w Kościół, uporządkowali też swą doktrynę. Opierała się ona na naukach Lutra, który głosił, że jedynym źródłem wiary powinno być Pismo Święte, zaś do zbawienia niepotrzebne są dobre uczynki, a jedynie wiara. Kształt doktrynie luterańskiej nadał Filip Melanchton, jeden z najbliższych współpracowników doktora Marcina. Pomimo licznych kompromisów religijnych i politycznych, doszło jednak do wojny. Walki religijne w Niemczech zakończyły się dopiero w 1555 roku podpisaniem pokoju w Augsburgu, na którym przyjęto zasadę: "czyja władza, tego religia" ("cuius regio, eius religia"). Pokój ten nie był wyrazem tolerancji, lecz jedynie uznaniem faktycznego stanu rzeczy i rozkładu sił w Niemczech. Ci, którym nie odpowiadała religia panującego, mogli jedynie przenieść się do kraju, gdzie panowało, zgodne w ich sumieniem, wyznanie.

Płomień reformacji rozlał się na całą Europę. W tym okresie we Francji urodził się kolejny wielki reformator i interpretator Pisma Świętego, Jan Kalwin. Po prześladowaniach

w ojczyźnie zbiegł on do Szwajcarii. Osiadł w Genewie, gdzie głosił swe nauki.

Swe poglądy oparł Kalwin na doktrynie predestynacji, czyli nauce o przeznaczeniu. Zakładała ona, że ludzie obdarzenie są darem od Boga, czyli wiarą, ale to Bóg decyduje o tym, kto zostanie zbawiony, a kto potępiony. Majątek i bogactwa ziemskie były znakiem wyboru przez Boga i zbawienia, natomiast nędza i ubóstwo oznaczały potępienie; wszyscy ludzie zobowiązani byli do sumienne pracy. Kościół kalwiński był organizacją demokratyczną, na czele gminy stał konsystorz, czyli grupa ludzi duchownych i świeckich, która wspólnie podejmowała decyzje w sprawach Kościoła.

Inni znani i wybitni reformatorzy tego okresu to: Martin Bucer działający w Strassburgu, Urlich Zwingli z Zurychu czy skrajny interpretator doktryny kalwińskiej John Knox, działający w szkockim Edynburgu.

Reformacja wytworzyła też skrajnie radykalne, a nawet czasami dziwaczne, kierunki. Jednym z nich był niemiecki nurt chłopski, który doprowadził do wielkiej wojny. Właśnie z tych kręgów wywodził się ruch anabaptystyczny, tzw. nowochrzczeńcy, którzy czerpali

z poglądów Tomasza Müntezera. Nurt ten postulował ponowny chrzest osób dorosłych, stał się na tyle popularny, że zdobył nawet przejściowo władzę w Münster. Anabaptyści znieśli tam własność prywatną, równo między siebie dzielili ziemię, żywność i majątek, a nawet żony. Na czele ruchu w Münster stanęli Jan Matys i Jan z Lejdy. Szybko jednak strona katolicka odzyskała miasto, anabaptyści zostali z niego wygnani lub pomordowani.

Ważnym ruchem był również prąd antytrynitarzy, powstały we Włoszech, który zwalczał dogmat o Trójcy Świętej twierdząc, że Jezus był tylko człowiekiem. W ruchu tym należy szukać korzeni arianizmu, którego głównymi przedstawicielami byli M. Servet czy bracia Socynowie.

Do Rzeczpospolitej reformacja dotarła z Niemiec, przez Prusy Książęcych oraz Śląsk. Jako pierwszy luteranizm przyjął ostatni wielki mistrz Zakonu Krzyżackiego Albrecht Hohenzollern, który zsekularyzował państwo krzyżackie robiąc z niego lenno Polski. Nowe idee reformacyjne wędrowały do Polski także ze studentami, którzy kształcili się na zachodnich uniwersytetach oraz innowiercami, którzy szukali tu tolerancji i wolności religijnej.

Luteranizm rozprzestrzenił się głównie na Pomorzu Gdańskim i w Prusach Książęcych, wśród dominującej tam niemieckiej ludności mieszczańskiej. Kalwinizm w Polce, inaczej niż

w innych krajach Europy, został przyjęty w większości przez szlachtę, której spodobał się kalwiński system zarządzania Kościołem przez konsystorz, który w swym składzie miał też ludzi świeckich. Kalwinizm najbardziej popularny był w Małopolsce oraz na Litwie, gdzie najsłynniejszymi protektoracie tego wyznania byli Radziwiłłowie z gałęzi kiejdańskiej.

Odłamem kalwinizmu, który opowiadał się za poglądami antytrynitarnymi i dobrze przyjął się w Polsce, był arianizm. Ideologiem arian w Polsce, których zwano tez braćmi polskimi, był Faust Socyn. Założenia ruchu ariańskiego były bardzo rewolucyjne, głosili oni skrajny pacyfizm, zniesienie własności prywatnej oraz konieczność pracy fizycznej i utrzymywania się z własnych rąk, co było chyba najbardziej krytykowane przez inne grupy religijne. Arianie popierali naukę i edukację, ich literatura, publicystyka i piśmiennictwo stało na bardzo wysokim poziomie, a na skalę światową słynna stała się ariańska szkoła w Rakowie, zwana akademią rakowską.

Ze względu na tolerancję religijną, jaka panowała wtedy w Polsce, stała się ona schronieniem dla innowierców bardzo różnych wyznań, między innymi właśnie w Polsce, w okolicach Leszna, osiadła spora grupa braci czeskich, wśród których znajdował się Jan Amos Komensky, słynny teoretyk pedagogiki i wychowania.

Polska od wieków pielęgnowała swe tradycje tolerancji i wolności wyznaniowej. Już od XIV wieku współżyły i współdziałały tutaj obok katolików różne grupy wyznaniowe, jak prawosławni, żydzi, muzułmanie czy karaimi. Ludzie przyzwyczaili się między sobą do różnicy w poglądach religijnych. W wypadku wieloreligijnego państwa, jakim była Rzeczpospolita, konflikty religijne byłyby zabójcze i doprowadziłyby do jego rozpadu. Pomnikami tolerancji polskiej stały się między innymi: zawarta w 1570 roku tzw. zgoda sandomierska, która zakładała współdziałanie luteran, kalwinów i braci czeskich oraz konfederacja warszawska z 1573 roku, która gwarantowała wolność religijną wszystkim wyznaniom w Polsce, co było ewenementem na skalę światową w tym czasie.

Reformacja w latach dwudziestych i trzydziestych XVI stulecia dotarła też do krajów skandynawskich, które przyjęły luteranizm. Protestantyzm rozprzestrzeniła się najpierw

w Danii, później został przyjęty w Szwecji i Norwegii. Kalwinizm natomiast rozprzestrzenił się w północnej części hiszpańskich Niderlandów, co w latach sześćdziesiątych doprowadziło do powstania przeciwko Filipowi II. Ostatecznie Niderlandy uwolniły się spod panowania Hiszpanii i uzyskały wolność polityczną i religijną.

Poglądy reformacyjne dotarły też do Anglii. Tu jednak główną przyczyna zerwania

z Rzymem była inicjatywa samego króla, Henryka VIII. Uwolnił on wiernych spod dominacji Stolicy Apostolskiej, a następnie w 1534 roku ogłosił powstanie narodowego Kościoła anglikańskiego, którego został głową. Natomiast w pobliskiej Szkocji rozpowszechnił się kalwinizm, w wersji głoszonej przez ponurego Johna Knoxa.

Kalwinizm zdobył sobie też wielu zwolenników we Francji, gdzie nazywano ich hugenotami. W tym kraju jednak doszło do długotrwałych i krwawych religijnych walk wewnętrznych, które miały jednak polityczne podłoże. W historii francuskiej reformacji krwawo odznaczyła się noc św. Bartłomieja w sierpniu 1572 roku, podczas której wymordowano kilka tysięcy hugenotów. Choć ostatecznie protestanci uzyskali wolność religijną, to jednak Francja pozostała państwem katolickim.

Nienaruszalnym bastionem katolicyzmu pozostały natomiast Portugalia, Hiszpania i Włochy. Natomiast terenami mieszanymi religijnie pozostawały Czechy, Węgry, Polska, w której jednak dominowali katolicy, Szwajcaria, gdzie przeważali protestanci oraz Niemcy, których część południowa i zachodnia pozostała katolicka, natomiast część północna i wschodnia uległa reformacji.

Kontrreformacja

Kościół katolicki z pewnym poślizgiem podjął walkę z reformacją, działania prowadzące do ograniczenia jej wpływów oraz zmierzające do reform i uzdrowienia stosunków wewnątrz samej organizacji kościelne. Kościół podejmował różnorakie środki, z jednej strony zmierzał do przywrócenia dyscypliny i zlikwidowania najbardziej rażących błędów i nadużyć,

z drugiej zaś strony zwalczał siłą i przemocą inne wyznania, które były postrzegane jako herezje. Kościół katolicki zbyt późno i raczej niechętnie podjął próby pojednania

i porozumienia z protestantami, jeszcze w czasach pontyfikatu Pawła III. Nieudana próba kompromisu skonsolidowała i umocniła środowisko zdecydowanych przeciwników reformacji i nieprzejednanych obrońców prawdziwej wiary, których zwano "jastrzębiami". Nieprzejednany nurt w łonie Kościoła reprezentował kardynał Caraffa, późniejszy papież Paweł IV, który w 1542 roku zreformował trybunał inkwizycyjny rozszerzając jego uprawnienia także na ludzi świeckich, a nawet na państwa. Inkwizycja wsławiła się bezwzględnym tropieniem nieprawomyślności i herezji, nawet wśród znanych osób czy panujących głów. Wydaje się jednak, że ponura legenda Świętego Oficjum została nieco przerysowana przez protestancka propagandę, gdzie również, za przeciwne doktrynie poglądy, palono na stosie.

Z inicjatywy samej inkwizycji w 1559 roku powstał "Indeks ksiąg zakazanych". Zreformowano też niektóre zakony i klasztory, jak chociażby karmelitanki czy kapucynów.

Z ich kręgów wyszli potem wielcy reformatorzy i twórcy nowych nurtów katolicyzmu oraz mistycy, jak np. św. Teresa z Avilla.

Do walki z reformacja powstały tez nowe zgromadzenia zakonne, jak teatyni, ale przede wszystkim jezuici, którzy zostali podporządkowani bezpośrednio władzy papieża i którzy stanowili elitę umysłową Kościoła katolickiego.

Na skutek postulatów z różnych środowisk papież Paweł III zwołał do Trydentu sobór powszechny, który z przerwami obradował w latach 1545 - 1563. Wbrew oczekiwaniom, nie doprowadził do ponownego zjednoczenia chrześcijaństwa, ale radykalnie odciął się od doktryny protestanckiej i nakreślił ramy dogmatyczne katolicyzmu. Sobór przyznał prawo do komentowania i interpretowania Biblii jedynie duchownym katolickim, ogłoszono jedyne obowiązujące tłumaczenie Pisma Świętego, była to "Wulgata" św. Hieronima. Dla wiernych opublikowano obowiązujący katechizm. Przeprowadzono też reformy w sprawach organizacyjnych. Sobór wprowadził obowiązek prowadzenia przez proboszczów ksiąg parafialnych, tzw. metryk oraz nakaz tworzenia seminariów duchownych, gdzie mieli się kształcić duchowni. Zakazano tez kumulacji urzędów biskupom i zlikwidowano najjaskrawsze nadużycia finansowe.

W czasie trwania soboru trydenckiego, w latach 1555 - 1559, przypadł także pontyfikat Pawła IV, który stał się później symbolem skrajnego katolickiego integryzmu. W Rzymie nastał wtedy terror, rządy specjalnej policji papieskiej, w wszelkie zarządzenia Kurii wprowadzano w życie siłą. Papież prowadził radykalną politykę wobec nieposłusznego duchowieństwa, skazał na wygnanie około stu biskupów, którzy bez specjalnej zgody opuścili swe diecezje oraz wypędził z Rzymu tysiące mnichów, którzy włóczyli się po mieście zamiast przebywać w swych klasztorach. Papież nie zważał również na wyższe duchowieństwo,

a nawet na swych krewnych. Komukolwiek udowodniona nadużycia lub niemoralny tryb życia, zostawał natychmiast wydalony ze Stolicy Apostolskiej. Z Rzymu wypędzono też wszystkich sutenerów i prostytutki, klownów, błaznów i komediantów. Skupiono się jedynie na duchowym i religijnym aspekcie życia.

Postanowienia i reformy soborowe wdrażano w życie powoli, lecz systematycznie. Pierwsze seminaria duchowne powstały już w 1564 roku w Rieti oraz w 1567 roku w Reims. Kolejni następcy św. Piotra, jak Pius IV, Pius V, Grzegorz XIII czy Sykstus V, uporządkowali sprawy w Rzymie i podporządkowali swej władzy całkowicie Kurię, zdyscyplinowali biskupów, nakazując im przebywanie w swych diecezjach, czy zajęli się sprawami liturgicznymi

i naukowymi, jak chociażby Grzegorz XIII, który przeprowadził reformę kalendarza, który obowiązuje do dziś.

Szczególnym orężem Kościoła w walce o "rząd dusz" stała się sztuka i architektura. Kościół podjął się funkcji inspiratora i mecenasa sztuki baroku, która miała na celu przyciągać do kościołów wiernych i uzmysłowić im wielkość Kościoła katolickiego. Faktycznie pod wpływem przeprowadzonych przez Kościół reform, pod koniec XVI stulecia, zatrzymano reformację, a nawet zdołano odzyskać pewne tereny i wiernych.

Bibliografia:

1) Pierre Chaunu, "Czas reform. Historia religii i cywilizacji (1252-1550 r.)"

2) Jan Delumeau, "Reformy chrześcijaństwa w XVI-XVII wieku"

3) Vivian Green, "Reformacja", Warszawa 2000

4) Ks. Marian Banaszak, "Historia Kościoła katolickiego", Warszawa 1989

5) Zbigniew Wójcik, "Historia powszechna XVI-XVII wieku", Warszawa 1999

6) Janusz Tazbir, "Reformacja - kontrreformacja - tolerancja", Wrocław 1996