Francja

Powstała w 843 roku Francja w X wieku podzielona była na liczne księstwa wasalne, których władcy byli częstokroć znacznie silniejsi od samego króla. Władca miał ówcześnie bardzo słabą pozycję, zarządzał właściwie jedynie swoją dzielnicą. Panowie feudalni zadecydowali, że w 987 roku doszło do zmiany dynastii panującej we Francji. Po śmierci Ludwika V Karolinga władzę przejął Hugo Kapet dając początek dynastii Kapetyngów. Zapewnił on dziedziczność tronu francuskiego w obrębie własnej rodziny. Ze względu na zwierzchność angielską nad terenami południowo-zachodniej Francji przez lata ciągnęła się rywalizacja i wojny francusko-angielskie. W XIII wieku zdecydowanie umocniła się pozycja Francji poprzez zawładnięcie Andegawenią. Filipowi Augustowi udało się także wzmocnić władzę monarszą dzięki poparciu miast.

Ludwik IX zwany Świętym podporządkował sobie północne i południowe tereny Francji. Jednocześnie utrzymywał pokojowe stosunki z sąsiadami a z Anglią zawarł w 1259 roku pokój w Paryżu. Wzmocnił on także władzę królewską poprzez zakaz prowadzenia wojen prywatnych przez szlachtę, likwidację sądownictwa duchownych oraz wprowadzenie osobistego mianowania urzędników i biskupów, co oznaczało podporządkowanie władzy duchownej władzy świeckiej. W miejsce sądownictwa feudalnego wprowadzono trybunały monarsze zwane parlamentami składające się z zawodowych sędziów. Zaczęły powstawać poprzez wyodrębnienie z rady królewskiej urzędy centralne.

Rządzący Francją pod koniec wieku XIII i na początku wieku XIV Filip IV Piękny wdał się w wojnę z Anglią, którą chciał zupełnie usunąć z kontynentu europejskiego. Na wojnę tą pobierał od duchowieństwa dziesięcinę. Tymczasem papież Bonifacy VIII pod groźbą ekskomuniki zakazywał władcom świeckim pobierania od duchownych wszelkich podatków. W odpowiedzi Filip IV zakazał wywozu z Francji złota i srebra, w których przewożono do Rzymu daniny. W tej sytuacji papież orzekł, ze król francuski w wyjątkowych wypadkach może nakładać podatki na duchownych francuskich bez uzyskania przedtem zgody Rzymu. Wkrótce jednak spór króla francuskiego z papieżem odnowił się i Bonifacy VIII cofnął swoje poprzednie ustalenia. Zagroził nawet Filipowi sądem synodalnym. W tej sytuacji król Francji rozpoczął w kraju ogromną nagonkę antypapieską. Głosząc, iż papiestwo chce odebrać Francji suwerenność w 1302 roku zwołano Stany Generalne będące reprezentacją całego społeczeństwa. W XIII wieku społeczeństwo francuskie podzieliło się na trzy stany: uprzywilejowane duchowieństwo i szlachtę oraz nieuprzywilejowany stan trzeci składający się z reprezentantów reszty społeczeństwa. Stany Generalne z 1302 roku zaaprobowały antypapieską politykę Filipa IV. Podstawą powstania trzech wyodrębnionych stanów społecznych były nadawane przez władcę przywileje. Miały one charakter podatkowy, sądowniczy, ekonomiczny, polityczny. W ten sposób ukształtowały się stany różniące się między sobą ilością i ważnością posiadanych przywilejów. Oczywiście uzyskanie przywilejów wymagało odpowiedniej akcji i nacisku na monarchę. Poprzez przywileje król francuski wiązał określone grupy ludności z tronem francuskim oraz nakładał też na nie obowiązki. Przejście z jednego stanu do drugiego było praktycznie niemożliwe, a przynależność do określonego stanu była, więc dziedziczna. Powstanie monarchii stanowej we Francji nastąpiło na skutek przejścia od kraju rozbitego na wiele feudalnych posiadłości do państwa scentralizowanego o ustroju monarchicznym, w którym wpływ na rządy miały też stany społeczne.

Anglia

Wielka Brytania była typowym przykładem państwa, w którym panowały stosunki feudalne, z czasem jednak pojawiły się pewne elementy odrębne i wyróżniające ją na tle państw europejskich. Społeczeństwo anglosaskie dzieliło się na grupę erlów, czyli arystokrację rodową, kerlów- chłopów-żołnierzy, letów - ludzi półwolnych i niewolników. Chłop posiadał w odróżnieniu od chłopa w pozostałej części Europy ziemię na własność, a działka zwana była łanem. Chłop miał też prawo użytkowania należących do wspólnoty gminnej pastwisk, lasów i łąk. Majątki erlów i duchownych były ogromnych rozmiarów, a do użytkowania ziemi wynajmowano letów lub zubożałych erlów, którzy musieli oddać się pod opiekę pana, który zyskiwał w stosunku do nich tytuł lorda. Z czasem lord uzyskał immunitet umożliwiający mu sprawowanie sądownictwa nad sokmenami, czyli chłopami zamieszkującymi jego ziemie.

Król był największym właścicielem ziemi w państwie, nagradzał nią członków swojej drużyny. Stopniowo zaczęła wykształcać się z nich nowa arystokracja urzędnicza. Wolni i półwolni mieszkańcy państwa zobowiązani byli do reperacji grodów i mostów oraz uczestniczenia w pospolitym ruszeniu. Król angielski ze względu na posiadłości na kontynencie europejskim był jednocześnie wasalem króla francuskiego.

Podział administracyjny opierał się o gminy wiejskie, o których najważniejszych sprawach decydowano na zebraniu gminnym. Władza wykonawcza spoczywała w rękach gminnego starosty. Kilka gmin tworzyło setkę, na obszarze tym osadzano stu wojowników z rodzinami. Sądownictwo pełniło zgromadzenie setki złożone z reprezentantów gmin wiejskich i właścicieli ziemskich a z czasem przeszło ono w ręce dwunastu urzędników. Setki i miasta składały się na hrabstwa, na czele których stali eldormeni, a następnie urzędnicy królewscy - szeryfowie. Pełnili oni władzę sądowniczą oraz strzegli bezpieczeństwa hrabstwa. Na jego wezwanie dwa razy do roku zbierało się zgromadzenie notablów pełniące funkcje sądu odwoławczego, wyznaczające wysokość podatków oraz legalizujące wszelkie transakcje dotyczące obrotu ziemią.

W wyniku bitwy pod Hastings w 1066 roku podboju Anglii dokonały siły normańskie Wilhelma Zdobywcy. Henryk II Plantagenet w I połowie XII wieku zawładnął oprócz Anglii także częścią południowo-zachodniej Francji - Akwitanią, Andegawenią, Gaskonią. Władzę w tak rozległym państwie utrzymywał dzięki wspomnianym wyżej szeryfom. Całe państwo zostało objęte jednym podatkiem, co wywołało spór z duchowieństwem. Konstytucje klarendońskie likwidowały przywileje kościoła anglikańskiego w postaci sądownictwa kościelnego, zwolnień podatkowych, zakazu rozstrzygania konfliktu kościoła z władzą monarszą przez papieża. W skutek konfliktu króla z przywódcą antykrólewskiej opozycji arcybiskupem Canterbury Thomasem Becket'em i jego zamordowania król musiał zlikwidować konstytucje klarendońskie i odbyć pielgrzymkę pokutną do grobu zamordowanego arcybiskupa. Henryk II zorganizował armię zaciężną, jednak utrzymywanie żołnierza zawodowego wiązało się z koniecznością płacenia mu żołdu i to m.in. było powodem wprowadzenia nowych podatków w państwie i sporu z duchowieństwem. Następca Henryka II Ryszard Lwie Serce większość swego panowania spędził biorąc udział w krucjatach przeciwko niewiernym a zmarł w 1199 roku na skutek rany odniesionej w trakcie walk w Akwitanii. Kolejny władca i brat Ryszarda Lwie Serce Jan bez Ziemi chciał wzmocnić pozycję monarchy i rewindykować utracone przez dotychczasowych władców ziemie. Dla uzyskania środków na wojny z Francją nałożył na ludność wysokie podatki co wywołało opór duchownych, którzy doprowadzili do obłożenia króla klątwą papieską. Ostatecznie plany Jana bez Ziemi dotyczące odzyskania posiadłości kontynentalnych nie powiodły się a w Anglii doszło do wybuchu powstania żądającego przywrócenia swobód i zniesienia ucisku podatkowego. W rezultacie w 1215 roku Jan bez Ziemi został zmuszony do wydania przywileju dla szlachty zwanego Wielką Kartą Swobód, która uzależniała decyzje podatkowe monarchy od zgody Wielkiej Rady złożonej z duchownych i świeckich możnych, ograniczała samowolę urzędników państwowych, przede wszystkim szeryfów oraz dawała prawo każdemu obywatelowi do procesu sądowego. Ponadto zapewniono autonomię kościołowi angielskiemu, wolność handlu, zagwarantowano przyznawanie urzędów Anglikom, nakazano zwrot majątków odebranych nieprawnie tzn. bez wyroków sądowych. Na mocy postanowień Wielkiej Karty Swobód miała powstać specjalna rada kontrolująca przestrzeganie jej postanowień. Jan bez Ziemi za wszelką cenę chciał obalić Kartę Swobodę odwołując się nawet w tym celu do papieża. Zabiegi jego zostały udaremnione przez śmierć w 1216 roku.

Tymczasem jak się okazało Wielka Karta Swobód dała podstawę dla powstania parlamentu angielskiego, bowiem szlachta powołując się na jej postanowienia wymogła na królu Henryku III prowizje oksfordzkie przyjęte w 1258 roku. Poprzez utworzenie 15-osobowej rady doradczej tzw. parlamentu zwoływanej trzy razy do roku ograniczyły one prerogatywy władzy królewskiej, 12-osobowa komisja miała kontrolować działanie urzędników królewskich i skarbu. Po zerwaniu prowizji oksfordzkich i zawarciu sojuszu z królem francuskim oraz papieżem szlachta angielska pod przywództwem Szymona z Montfort podniosła bunt antykrólewski. Po pokonaniu wojsk królewskich w 1264 roku w bitwie pod Lewes opozycja udała się do Londynu, gdzie powiększyła skład obradującego nadzwyczajnie parlamentu o przedstawicieli rycerstwa i mieszczaństwa. Parlament tworzyli odtąd przedstawiciele wszystkich stanów - szlachty, duchowieństwa, mieszczaństwa oraz rycerstwa. Od XIV wieku parlament angielski zwoływano w miarę regularnie. Ustaliło się, że parlament składał się z Izby Gmin będącej reprezentacją szlachty, mieszczaństwa i rycerstwa oraz z Izby Lordów składającej się z możnych duchownych i świeckich. W 1295 roku zagwarantowano, iż król nie mógł nakładać nowych podatków bez uprzedniej zgody parlamentu. W XIV wieku parlament zyskał tez uprawnienia ustawodawcze oraz najwyższego organu władzy sądowniczej.

Porównując powstanie i funkcjonowanie monarchii parlamentarnych we Francji i w Anglii należy dostrzec dzielące je różnice. Ukształtowanie się monarchii stanowej we Francji doprowadziło do sytuacji, w której uprzywilejowane stany były wsparciem i pomocą dla działań królewskich, zwłaszcza w konflikcie z kościołem i papiestwem. Jednocześnie na przestrzeni wieków doszło do centralizacji i wzmocnienia państwa. W Anglii poprzez zyskiwanie uprzywilejowanej pozycji stany ustawicznie osłabiały władzę królewską a co za tym idzie jedność państwa. W rezultacie francuskie Stany Generalne współpracowały i popierały króla a angielski parlament był miejscem ograniczania i odbierania prerogatyw królewskich.