Wulkan jest to miejsce wydobywania się lawy i gazów spod powierzchni Ziemi. Wulkany mogą osiągać ogromne rozmiary, jak najwyższa góra Afryki - Kilimandżaro, która wznosi się na wysokość 4800 m. W wyniku erupcji wulkanu okoliczne obszary zostają zalane lawą, zasypane materiałem piroklastycznym, a w powietrzu unoszą się chmury gazów i popiołów. Niezależnie od rozmiaru wybuchu zawsze powoduje on zmiany w krajobrazie.
Wulkan Teide na Teneryfie
W wyniku wybuchu wulkanu na powierzchnię Ziemi wydostaje się lawa. Lawa znajdująca się pod ziemią nosi nazwę magmy.
Niektóre lawy, w momencie wypływu, mogą osiągać temperaturę ponad 1100ºC oraz małą lepkość, dzięki czemu, zanim wystygną i zakrzepną, mogą rozpłynąć się na obszar wielu kilometrów kwadratowych. Wybuchy tego typu lawy są zazwyczaj mało gwałtowne, a w ich wyniku dochodzi do powstania rozległych, o łagodnie nachylonych stokach, kopuł. Tego typu wulkany nazywane są wulkanami tarczowymi. Przykładem jest hawajski wulkan Mauna Kea, który wyrasta ponad 9000 m ponad dno oceaniczne. W rzeczywistości jest on najwyższą górą świata.
Lawy o większej gęstości są mniej płynne i krzepną szybciej, wobec czego często zatykają wylot wulkanu i hamują wypływ. Wówczas, zawarte w magmie gazy zaczynają wytwarzać wysokie ciśnienie, które w konsekwencji wysadza zatkany krater wulkanu i wywołuje potężną eksplozję. Wylatują wtedy w powietrze bloki skalne oderwane od ścian krateru, a wyrzucona lawa często zastyga w powietrzu i spada na ziemię w postaci bomb wulkanicznych. W pobliżu wulkanu spadają również drobne odłamki skalne tzw. lapille (z wł. kamyczki). Masy unoszącego się popiołu i pyłu wulkanicznego nadają ciemnoszarą barwę chmurze pary wodnej i innych gazów wydostających się podczas wybuchu. Powstałe w tego typu wybuchach wulkany noszą nazwę wulkanów stożkowych (stratowulkanów), charakteryzujących się znacznymi wysokościami oraz stromymi zboczami. W tego typu wulkanach występują często kanały poboczne, którymi lawa również wydostaje się na powierzchnię, budując na stokach tzw. stożki pasożytnicze. Przykładem tego typu wulkanu jest japońska Fudżi-jama.
Najsłynniejszy wybuch wulkanu miał miejsce w 79 r. n. e. we Włoszech. Był to wybuch Wezuwiusza, w wyniku którego, w ciągu kilku godzin, leżące u podnóża wulkanu miasto Pompeje zostało całkowicie zasypane materiałem wulkanicznym. Najsilniejszą z kolei erupcją był wybuch wulkanu Krakatau 27.VIII.1883 r. Ta eksplozja wywołała 30-metrowe fale morskie, które doprowadziły do śmierci ok. 36 tys. osób. Chmurę wyrzuconego popiołu wiatry przeniosły dookoła kuli ziemskiej, powodując, przez ponad rok, na całym świecie widowiskowe zachody słońca.
Wulkany powstają w miejscach granicznych między płytami litosfery. Płyty napierają tam na siebie lub się rozchodzą, przez co skorupa ziemska jest w tych obszarach mało stabilna. Miejscami styku płyt litosfery są grzbiety oceaniczne oraz doliny ryftowe. Najwięcej wulkanów znajduje się w tzw. pierścieniu ognia wokół Oceanu Spokojnego. Mieści się tam ponad połowa czynnych wulkanów na Ziemi.
Wybuchy wulkanów powodują ogromne zniszczenia, często też ofiary śmiertelne. Skutki ich działalności mogą być jednak także korzystne. Bogaty materiał mineralny pochodzący z wybuchu wulkanu przekształca się w żyzną i urodzajną glebę. Wówczas na tereny powulkaniczne powraca roślinność, a ludzie ponownie się tam osiedlają, licząc na wysokie plony. Lawa i pozostałe materiały wulkaniczne stosowane są ponadto jako materiał budowlany. Niektóre stare wulkany są źródłem pozyskiwania siarki i innych minerałów.
