Antropogeneza

Antropogeneza to inaczej pochodzenie człowieka. Jest to dział zajmujący się badaniem historii rodowej człowiekowatych i człowieka oraz badający przebieg procesów biologicznych, dzięki którym powstały dwunożne i wyprostowane istoty.

Pierwszymi przodkami człowiekowatych były bardzo niewielkie, żyjące głównie w lasach zwierzęta, bardzo przypominające współczesne wiewióreczniki. Pojawiły się one około 60 mln lat temu już w paleocenie.

Istoty te pojawiły się w Europie oraz w Ameryce. Zwierzęta te mieszkały głównie na drzewach, miały uzębienie charakterystyczne dla organizmów roślinożernych. Ich kończyny zarówno górne jak i dolne przystosowane były do chwytania. W czasie ewolucji silnym zmianom ulegała pojemność puszki mózgowej. U kolejno pojawiających się gatunków puszka ta ulegała powiększaniu na niekorzyść części twarzowej, która skracała się.

Ponieważ w eocenie doszło do rozdzielenia się kontynentów, ewolucja naczelnych na kontynencie Amerykańskim oraz na kontynencie nazywanym Starym Światem przebiegała odmiennie.

Przodkami człowieka współczesnego były prawdopodobnie małpy żyjące i ewoluujące na obszarze Starego Świata. Rozdzielenie linii ewolucyjnej miało miejsce w trzeciorzędzie, a dokładniej w miocenie.

Formami, które wówczas występowały były dwa rodzaje człowiekowatych Ramapithecus oraz Dryopithecus

Najwcześniej pojawił się Dryopithecus. Występował około 18 do 20 mln lat temu na kontynentach wchodzących w skład Starego Świata. Nazwa Dryopithecus dotyczy form, które zamieszkiwały Europę, dla gatunków afrykańskich właściwa jest nazwa Proconsul a formy, które zamieszkiwały dzisiejszą Azję to Sugrivapithecus ,Sivapithecus orazBramapithecus.

Przodków pierwszych hominidów należy spodziewać się pomiędzy afrykańskimi Driopitekami. Szczątki tego rodzaju udało się odkryć we Wschodniej Afryce ( Uganda i Kenia), w okolicy jeziora Wiktorii, a także na terenie Europy Środkowej i Zachodniej.

Formy afrykańskie były szczególne, gdyż zamieszkiwały leśne i stepowo-leśne obszary a ich tryb życia był stadny. Umiały poruszać się po ziemi, ale umiały się także wspinać po drzewach. Formy te posiadały pięciopalczaste i chwytne kończyny. Ze względu na budowę kończyn górnych, możemy się spodziewać, że rodzaj ten poruszał się na dwa sposoby. Oprócz lokomocji dwunożnej występowała u niego także lokomocja półbrachiacyjna. U Driopitheca występowała bardzo delikatna czaszka, ale puszka mózgowa była już stosunkowo duża. Za przodka współczesnych szympansów uważano Dryopitheca africanus ( Proconsula).

Przodkiem goryli mógł być Dryopithecus major , a Dryopithecus nyazae mógł dać początek kolejnemu rodzajowi protohominida z gatunku Ramapithecus.

Trudno śledzić bardzo dokładnie ewolucję człowiekowatych, gdyż zachował się bardzo mało szczątków kopalnych. Przyczyna tego może być zamieszkiwanie przez te istoty specyficznych środowisk, które są nie sprzyjające procesowi fosylizacji.

Pomiędzy mioceńskim Ramapithecusem a Hominidami istnieje pewnego rodzaju czasowa luka. W tym czasie ( nie dysponujemy żadnymi danymi szczątkami z tego okresu)zachodziły najważniejsze dla antropogenezy etapy ewolucji. W tym czasie powiększył się mózg, pojawił się dwunożny chód, doszło do rozwoju umiejętności posługiwania się narzędziami.

Kolejne dane pochodzą z plejstocenu, w którym Hominidy były już dobrze zróżnicowane pod względem morfologicznym i zdążyły się znacznie rozprzestrzenić.

Nazwa Australopitek pochodzi od znalezienia jego szczątków na Południowym Wschodzie Afryki. Australopiteki są najstarszymi występującymi na Ziemi istotami człowiekowatymi, a ich istnienie szacujemy na 4 do 2 mln lat.

Po raz pierwszy australopiteka udało się odkryć Raymondowi Dartowi w 1925 roku. Kolejne odkrycia pozwoliły na zaklasyfikowanie australopiteków do kolejnych 7 grup:

Według chronologii najwcześniej pojawił się Australopithecus anamensis. Został on odkryty przez Bryana Pattersona w Kanapoi w okolicy jeziora Turkana na obszarze Kenii. Jest to najstarszy gatunek hominida, którego dopiero w 1995 roku udało się właściwie rozpoznać i zaklasyfikować. Udało się to kenijskiej Antropolog Meave Leakey. Wraz z szczątkami kostnymi tego gatunku znaleziono szczątki organiczne, które mogą wskazywać na prowadzenie leśnego trybu życia.

Następnym gatunkiem, który pojawił się na Ziemi był Australopithecus afarensis. Został on odkryty przez Donalda Johnsona w 1973 roku na terenie Etiopii. Najbardziej znanym przedstawicielem tego gatunku jest "Lucy". Czas występowania tego gatunku szacuje się na 3,6-3 milionów lat.

Pomiędzy 3 a 2 mln lat pojawił się Australopithecus africanus. Został on odkryty przez wspomnianego wcześniej Raymonda Arthura Darta na obszarze RPA w 1924 roku. W tym samym miejscu w około 10 lat po odkrycia Darta znaleziono czaszkę, posiadającą te same cechy co Australopithecus africanus. Znalezisko to nazwano "Panią Ples". Potwierdziło ono występowanie Australopithecusa africanus na terenie Południowej Afryki. Były to formy posiadające bardzo drobna budowę oraz charakterystyczne heterodontyczne uzębienie, wskazujące na wszystkożerność. Istoty te są uważane za przodków Homo habilis.

W 1985 roku w Kenii, Alan Walker odkrył kolejny gatunek australopiteka, którego nazwano Australopithecus aethiopicus. Gatunek ten nazywany także Paranthropus aethiopicus żył około 2,5 mln lat temu w okolicy jeziora Turkana. Pojemność czaszki tego gatunku szacuje się na 410 cm3.

W 1997 roku na obszarze Etiopii , Yohann Haile- Selassie odkrył nowy gatunek, który został nazwany Australopithecus garhi. Występował on około 2 mln lat temu.

W 1959 roku Mary Leakey odkryła następny gatunek Australopithecus boisei. Odkrycia dokonano w Oldovai. Szczątkom nadano imię "Zin" i skatalogowano je jako OH5.

Ostatnim australopitekiem, który pojawił się na ziemi był Australopithecus robustus. Pierwsze znalezisko tego gatunku należy do Gerta Terblanche, któremu udało się odkryć szczątki w Kromdaai w RPA. W 1968 roku znaleziono Twiggy, która posiadała bardzo masywna budowę oraz bardzo dobrze rozwinięte żeby trzonowe, co jest charakterystyczne dla roślinożerców.

Charakterystyka australopiteków:

- masywna budowa ciała,

- masywna szczeka,

- duże trzonowe zęby, krótkie kły ( wskazujące na roślinożerność),

-niski wzrost ( około 1,2 m),

-znaczne owłosienie ciała,

-potężna, wysunięta ku przodowi żuchwa,

-wyprostowana postawa ciała ( otwór potyliczny położony na spodzie czaszki),

-znacznie krótsze kończyny przednie, które mogły wykonywać funkcje manipulacyjne,

-przeciwstawny do pozostałych palców kciuk.

Wszystkie wymienione wcześniej formy różniły się od siebie wielkością puszki mózgowej, masywnością szkieletu ( zwłaszcza w obrębie szczęk i zębów).U australopiteków w stosunku do małp występuje inne uzębienie. Kieł ulega redukcji a łuk zębowy staje się bardziej paraboliczny.

Wraz ze szczątkami tego gatunku udało się odkryć także liczne narzędzia kamienne, co wskazuje na istnienie pewnych umiejętności intelektualnych.

W 1972 roku odkryto czaszkę należącą do Homo habilis. Nadano jej numer KNM-ER1470. Czaszka ta stała się powodem postawienia hipotezy, o możliwości współistnienia Homo habilis i australopiteków na terenie Afryki.

Pierwszy odnaleziony gatunek Homo był w porównaniu do australopiteków znacznie bardziej zaawansowany w rozwoju. Pojemność puszki mózgowej tego gatunku sięgała nawet 800cm3. Była to niemalże dwukrotnie większa wartość od pojemności mózgu australopiteka. Twarz Homo habilis miała progresywny charakter. Słabo były zaznaczone łuki nadoczodołowe, żuchwa była delikatniejsza, uzębienie przystosowane było do pokarmu mięsnego. Homo habilis nie pozostawał stale jednolitym gatunkiem. Duże zróżnicowanie występowało nawet w obrębie płci poszczególnych przedstawicieli. Cecha Homo habilis jest umiejętność wytwarzania narzędzi kamiennych. Gatunek ten umiał żyć na otwartej i suchej, afrykańskiej sawannie. Mięso było prawdopodobnie zdobywane przez Homo habilis w formie małych ssaków na które polował, ale istnieją hipotezy, że mógł być on padlinożercą. Gatunek ten żył w gromadach, które zakładały obozowiska.

Według hipotezy dotyczącej pojawienia się gatunku ludzkiego, miała miejsce skokowa ewolucja, w przebiegu której doszło do fuzji centrycznej w obrębie dwóch chromosomów w genach australopiteków. W wyniku takiej fuzji doszło do zmniejszenia się kariotypu. Taka mutacja mogła dokonać się w wyniku skrzyżowania się ojca z córką. Jej znaczenie okazało się bardzo istotne, spowodowało wyginiecie australopiteków i mogło przyczynić się do bardzo szybkiego rozprzestrzenienia się kolejnych istot ludzkich.

Z gatunku Homo habilis powstał prawdopodobnie nowy gatunek Homo erectus, nazywany także Pitekantropem. Pierwsze formy tego gatunku znaleziono na obszarze Wschodniej Afryki. Do najciekawszych stanowisk należy wąwóz o nazwie Olduvai oraz tereny w okolicy jeziora Turkana. Są to te same stanowiska, na których znaleziono szczątki australopiteka. Do głównych znalezisk Homo erectusa należą fragmenty czaszki, części szczęk i żuchwy oraz niektóre zęby. Szczątki takie znaleziono także na obszarze Północnej Afryki, na terenach Maroka i Algierii.

Gatunek Homo erectus wyemigrował z Afryki, opanowując Wschód oraz Półwysep Arabski, docierając aż do Południowo-Wschodniej Azji. Pierwsze szczątki tego gatunku odkryto na wyspie Jawa już w roku 1891. Odkrycia dokonał Eugene Dubis, który nazwał odkryty gatunek Pithecantropus erectus. Nazwa ta wskazywała na istotę znajdującą się na granicy małp i ludzi. Według badań nad wiekiem znalezisk Indonezyjskich, czas pojawienia się Homo erectusa we Wschodniej Azji był podobny do czasu pojawienia się go na terenach afrykańskich i wynosi około 1,8- 1,6 mln lat wstecz. Bardzo ciekawe stanowisko znajduje się w okolicy Pekinu w jaskini Czu-ku-tien. Znaleziono tam prawie 40 czaszek różnych osobników. W jaskini tej odkryto ślady obozu. Były tu zachowane pozostałości ognisk ( wskazuje to na umiejętność posługiwania się ogniem), kości zwierząt, stanowiących prawdopodobni pokarm, oraz narzędzia. Dzięki zdolności do rozpalania ognia formy te mogły zasiedlić tak liczne obszary świata, włączając także obszary strefy umiarkowanej, na których panowały wówczas bardzo mroźne warunki.

Główną cechą tego gatunku jest umiejętność wytwarzania bardzo skomplikowanych narzędzi. Początkowo były to narzędzia kamienne otoczakowe ale wraz z gatunkiem ewoluowały również narzędzia. Szczątki narzędzi znaleziono w Afryce, na Zachodzie Azji oraz na Zachodzie Europy. Pozwala to na przypuszczenia, że gatunek ten "wychodził" z Afryki kilkakrotnie ( kilka fal migracyjnych).

Homo erectus dotarł do Europy mniej więcej jeden milion lat temu, prawdopodobnie z Północno Zachodniej Afryki. Droga przechodziła prawdopodobnie przez Gibraltar.

Około 700 a 600 tyś lat temu doszło do ocieplenia się klimatu. Dzięki temu granica zasięgu Homo erectus mogła przesunąć się na północ, poprzez Pireneje oraz Alpy. Ponieważ na terenie strefy umiarkowanej w Europie miało miejsce jeszcze kilka ochłodzeń klimatu, Homo erectus musiał udoskonalić techniki narzędziowe.

Gatunek ten nauczył się obrabiać drewno, fragmenty kości, kamienie. Narzędzia umożliwiły mu dzielenie mięsa, oporządzanie skór. Bardziej precyzyjne narzędzia pozwoliły na wykonywanie bardzo misternych prac.

Posługiwanie się takimi narzędziami charakterystyczne jest spośród wcześniej wymienionych tylko dla gatunku Homo erectus.

Prawdopodobnie drzewo ewolucji gatunku Homo uległo rozgałęzieniu. Mniej więcej 700 tyś lat temu powstał gatunek posiadający nowe cechy progresywne. Był to Homo sapiens neanderthalensis. Puszka mózgowa tego gatunku posiadała pojemność przekraczającą 1500 cm3. Gatunek ten miał bardzo masywny kościec, ciało jego było bardzo krępe. Gatunkowi temu udało się zasiedlić Europę ale również dotarł na Zachód Azji. Gatunek ten był bardzo dobrze przystosowany do surowego północnego klimatu. Masywna twarz ze słabo wyodrębnionym podbródkiem różniła znacznie ten gatunek od współczesnego człowieka. Człowiek neandertalski posiadał także wyjątkowo silnie zarysowane łuki nadoczodołowe. Cechą jego było także występowanie bardzo szerokich otworów nosowych, które posiadały liczne uchyłki zatokowe, pozwalające na ogrzewanie bardzo mroźnego powietrza. Przystosowaniem do klimatu chłodnego była także mocna pigmentacja skórna. Trudno stwierdzić czy gatunek ten posługiwał się mową, która należy do umiejętności typowo ludzkich. Badania zajmujące się oględzinami czaszek dowodzą, iż neandertalczyk miał możliwości wydobywania dźwięków, mowa neandertalska była jednak asyntaktyczna, tzn. nieskładniowa.

Gatunek ten opanował bardzo dobrze technikę wytwarzania narzędzi kamiennych. Oprócz najprymitywniejszych pięściaków i otoczaków formy te nauczyły się wytwarzać asymetryczne noże oraz płaskie ostrza. Gatunek ten zaczął zdobywać pożywienie w znacznie bardziej skomplikowany sposób. Według odkryć z terenów Francji i Niemiec człowiek neandertalski mógł polować na bardzo duże zwierzęta np. mamuty. Odnalezione groby neandertalskie wskazują, że członkowie zbiorowości chowani byli w pewien określony sposób ( pozycja ciała) oraz z niektórymi narzędziami i przedmiotami. Intencjonalne pochówki mogą świadczyć o znacznym rozwinięciu kultury duchowej. Człowiek neandertalski wyginał prawdopodobnie wyparty przez formy człowieka współczesnego, z którymi przez pewien czas koegzystował. Ale główną przyczyną wymarcia tych form w okresie 250 do 150 tyś lat temu może być znaczne ocieplenie się klimatu. Neandertalczyk był bardzo dobrze zaadoptowany do życia w klimacie chłodnym i nie zdołał się szybko " przekwalifikować".

Gatunkiem, który występował na Ziemi wraz z Homo sapiens neanderthalensis był Homo sapiens diluvialis. Gatunek ten bywa nazywany także człowiekiem z Cro-Magnon, albo Kromaniończykiem.

Gatunek ten posiadał bardzo wysoki wzrost nawet 1, 8 metra oraz bardzo dużą puszkę mózgową, która sięgała nawet 1600 cm 3. gatunek ten pojawił się prawdopodobnie na Bałkanach oraz na obszarze dzisiejszych Czech. Dobra specjalizacja umożliwiła temu gatunkowi rozprzestrzenienie się na całą Europę w krótkim czasie, zaledwie w ciągu kilku tysięcy lat.

Przez wiele lat panowało przekonanie, że przodkiem człowieka współczesnego (Homo sapiens sapiens )

jest Homo sapiens neanderthalensis. Obecnie gatunek ten jest traktowany jako boczna linia a za przodka podaje się bardziej człowieka z Cro-Magnon. Człowiek neandertalski wymarł około 30 tysięcy lat temu.

Antropolodzy nie mogą podać zdecydowanej odpowiedzi na temat pochodzenia współczesnego człowieka.

Na terenach Europy około 45- 30 tyś lat temu współwystępowały prawdopodobnie dwie kultury, należące do dwóch typów antropologicznych: neandertalczyk i Kromaniończyk. W tym czasie gatunek Homo uczył się pozyskiwać pokarm na drodze łowiectwa oraz zbieractwa. Narzędzia miały już bardzo skomplikowane struktury i były produkowane obok kamienia z bardzo wyszukanych materiałów takich jak kości, drewno i in.

Narzędzia wykorzystywane były do wielu działań. Dzięki nim przetwarzano żywność, obrabiano różne surowce, polowano, wytwarzano broń, przedmioty artystyczne, ozdoby, instrumenty oraz budowano schronienia.

Wszystkie te działania dowodzą bardzo bogatej kultury oraz efektywnej komunikacji pomiędzy osobnikami oraz populacjami. Zaskakujące dla współczesnych antropologów są możliwości ówczesnych gatunków dotyczące szlaków komunikacyjnych oraz rozprzestrzeniania i rozmieszczania ludności.

Prawdopodobnie w górnym paleolicie człowiek dotarł do Australii i udało mu się zasiedlić Amerykę. Również na południu Walii udało się odkryć szczątki Homo sapiens sapiens, datowane na 30 tys. lat.

Koncepcje dotyczące sposobu przemieszczenia się człowieka na tereny Ameryk są różne. Droga wiodąca poprzez ocean jest raczej niemożliwa. Przyjmuje się, że przejście było możliwe poprzez przesmyk ze wschodniej Syberii na tereny Alaski. W czasie ostatniego zlodowacenia na obszarze cieśniny Beringa mogło istnieć przejście, które zostało wykorzystane przez pierwsze grupy ludzkie.

Antropogeneza przebiegała w sposób ciągły. Były to kolejne adaptacje praludzkich form do zmiennych warunków klimatu oraz do zmieniającej się szaty roślinnej.

Ewolucja powodowała przemiany całych zespołów cech, które dotyczyły nie tylko morfologii ale również zachowania. Te cechy przekazywane były pozagenowo.

Cechami, które najbardziej zmieniały się w czasie ewolucji hominidów były rozmiary ciała. Pierwsze formy, stojące na początku genezy człowieka były bardzo małe i przypominały dzisiejsze gryzonie. Znacznym przekształceniom ulegały także kończyny przednie( z bardzo dużych, biorących udział w lokomocji do struktur wyspecjalizowanych, przystosowanych do precyzyjnych ruchów) i tylne( znacznie dłuższe przystosowane do dwunożnej lokomocji). Formy pierwotne utraciły owłosienie oraz pigmentacje skóry. Było to najprawdopodobniej spowodowane bardzo zmiennymi warunkami środowiskowymi i klimatycznych.

Znacznym zmianom ulegała także czaszka. Ewolucja przebiegała jednostajnie pod względem powiększania się wielkości pojemności zwłaszcza w części mózgowej. Z powiększaniem się elementu mózgowego czaszki szło zmniejszanie się części przedniej. Zmieniały się także wymiary oraz kształty żuchwy oraz szczęki górnej. Ewolucja tych elementów związana była główne z rodzajem przyjmowanego pokarmu.

Ponieważ duży udział w pokarmie zaczął stanowić pokarm zwierzęcy, oprócz zmian w uzębieniu musiało dojść do zmian w funkcjonowaniu oraz budowie układu pokarmowego.

Ponieważ młode osobniki nie są przez długi okres czasu samodzielne, konieczne stało się rozwinięcie odpowiednich zachowań oraz społecznej organizacji ( osobniki żeńskie mogły opiekować się potomstwem a pokarm i ochrona zapewniana była przez samców ).

W momencie ukształtowana się chodu dwunożnego oraz uzyskanej dzięki temu sprawności manualnej mógł postępować proces przekazywania informacji ale pozagenowo.

Na procesy adaptacyjne bardzo duży wpływ miała funkcjonująca wówczas kultura, wiążąca się z produkcja narzędzi, wytwarzaniem broni czy odzieży. O pewnych procesach możemy wnioskować tylko hipotetycznie, ze względu na brak materialnych śladów.

Zdobycie umiejętności polowania wiązało się z przekształceniem struktury hierarchicznej. Pojawiło się działanie zespołowe, współdziałanie oraz podział żywności. Doszło do wspomnianego wcześniej zróżnicowania ról w obrębie płci.

Pojawiła się także opieka nad chorymi osobnikami, które nie były w stanie zapewnić sobie właściwej egzystencji. Sądzi się, że mógł to być czas pojawienia się pierwszych czasowych związków monogamicznych oraz doszło do powstania kontrolowanych zachowań seksualnych.

Czynnikiem, który niewątpliwe bardzo silnie wpłynął na proces ewolucji naczelnych było pojawienia się umiejętności mowy. Była ona niewątpliwie związana z powiększaniem się wielkości mózgu. Dzięki niej możliwy stal się przekaz informacji nawet pomiędzy kulturami.