wędrówki ludów

masowe migracje ludów (IV-VI w. n.e.) zamieszkujących wcześniej Europę Środkową i Wschodnią. Przyczyniły się one nie tylko do zmian etnicznych w Europie, ale też spowodowały upadek cesarstwa zachodniorzymskiego oraz ówczesnej kultury i gospodarki.

Wyróżnia się trzy grupy tych ludów: Germanów, Słowian oraz ludy pasterskie pochodzenia irańskiego, tureckiego i mongolskiego, czyli Sarmatów, Scytów, Alanów, Bułgarów oraz Hunów.

· Germanowie: ich kolebką była Skandynawia i Półwysep Jutlandzki, skąd w ciągu pierwszego tysiąclecia p.n.e. wyruszyli na południe zajmując tereny dzisiejszych Niemiec i docierając nad Ren i Dunaj. Byli to tzw. Germanowie zachodni (Swebowie, Markomanowie i Frankowie). W I w. n.e. wyruszyły ze Skandynawii kolejne grupy - Germanów wschodnich, a ich największe plemiona dotarły nad Morze Czarne (w III w. zagrozili granicom cesarstwa rzymskiego). Ludy te stały na różnym poziomie rozwoju społecznego, ale wszystkie prowadziły półosiadły, rolniczy tryb życia. W razie potrzeby plemiona germańskie tworzyły większe związki pod wspólnym dowództwem, ale były one bardzo nietrwałe. Sąsiadując z imperium rzymskim ulegli silnym wpływom cywilizacji grecko-rzymskiej, a niektóre plemiona służyły w armii cesarstwa (ich wodzowie osiągali nawet wysokie stanowiska państwowe). W IV w. zaczęli osiedlać się w granicach imperium, a wiele plemion (Wizygoci, Wandalowie, Gepidowie, Longobardowie, Ostrogoci) przyjęło wtedy chrześcijaństwo.

Po śmierci cesarza rzymskiego Teodozjusza (395 r.) Wizygoci rozpoczęli powstanie pod wodzą Alaryka. Spustoszyli Grecję, co wzbudziło wielką nienawiść ludności cesarstwa do Gotów (podsycaną przez senatorów i koła dworskie) i w Konstantynopolu wymordowano żołnierzy gockich. Przestraszony Alaryk wyruszył więc na zachód i w 402 r. zajął Mediolan. Regent cesarstwa zachodniego, Stylichon (z pochodzenia Wandal), chciał ich pokonać, ale kiedy wezwał na pomoc wojska pilnujące granicy na Renie - rzekę przekroczyły całe plemiona germańskie (Wandalowie, Swebowie, Burgundowie). W cesarstwie zachodnim wybuchły poważne zamieszki, a miejscowa ludność mordowała żołnierzy germańskich, którzy pod wpływem zagrożenia przeszli na stronę Alaryka. W 410 r. Wizygoci zniszczyli Rzym (po nieudanych rokowaniach na temat ewentualnego przyjęcia Wizygotów na żołd cesarstwa zachodniego), a potem, łupiąc Italię, ruszyli na południe. Alaryk chciał przeprawić się do Afryki, ale uniemożliwiła to burza morska. Wizygoci zawrócili więc na północ (już pod wodzą Ataulfa) i wyruszyli w kierunku Galii, gdzie zamierzali się osiedlić. Jednakże zastali tam już plemiona Wandalów, Swebów i Alanów. W 409 r. Alanowie wyruszyli na podbój Hiszpanii i zajęli Luzytanię w zachodniej części Półwyspu Pirenejskiego. Za nimi poszli Swebowie i zajęli Galicję. Wandalowie zaś opanowali południową część Hiszpanii - Betykę (późniejsza Andaluzja). W międzyczasie Wizygoci usiłowali zbudować swoje gocko-rzymskie państwo, a następnie - jako sprzymierzeńcy Rzymu - otrzymali zachodnią Akwitanię. Na terenie Galii pozostali Burgundowie i Frankowie.

Jednak król Wandalów Genzeryk zdawał sobie sprawę, że trudno będzie utrzymać się w Hiszpanii (napierali na nich Wizygoci). Wykorzystał walki o władzę w Rzymie i w 429 r. przeprawił się do Afryki, gdzie założył nowe państwo (m.in. zajął Kartaginę i opanował najbogatsze tereny rolnicze). Wandalowie szybko zbudowali własną flotę i zapanowali nad Morzem Śródziemnym. W 455 r. złupili Rzym, zdobywając nie tylko łupy materialne, ale też jeńców (m.in. żonę i córki cesarza Walentyniana III).

· Hunowie: byli ludem pochodzenia tureckiego, który przybył ze wschodnich terenów Azji Środkowej i ok. 370 r. n.e. przekroczył Wołgę, zajmując stepy czarnomorskie. W 375 r. pokonali Ostrogotów, co wzbudziło panikę Wizygotów, którzy gwałtownie zaczęli cofać się na zachód i południe. Cesarz Walens pozwolił im osiedlić się w Tracji i obiecał dostarczyć żywność; obietnicy nie dotrzymał i doszło do walk wizygocko-rzymskich, a w bitwie pod Adrianopolem (378 r.) cesarz zginął. Przez Dunaj często przeprawiały się do Rzymu nowe grupy Gotów. W 382 r. cesarz Teodozjusz zawarł z nimi układ, w którym uznał ich za sprzymierzeńców Rzymu i zapewnił im autonomię, a Goci mieli dostarczać mu pomocy zbrojnej.

Ok. 420 r. opanowali oni tereny Panonii i narzucili swoje zwierzchnictwo sąsiednim ludom (Germanom, Słowianom), a cesarstwo wschodniorzymskie płaciło im roczny trybut w złocie. W 434 r. na czele Hunów stanął wódz Attyla, który w roku 441 i 447 zaatakował cesarstwo wschodnie. Jednak za cenę oddania Hunom twierdz przygranicznych i potrojenia trybutu Attyla zrezygnował z podboju cesarstwa. W roku 448 Attyla zainteresował się cesarstwem zachodnim: zażądał, by dano mu za żonę Honorię, siostrę cesarza Walentyniana III, a jako jej posag - połowę cesarstwa. Kiedy mu odmówiono, wkroczył do Galii. Przeciw niemu wyruszyły siły rzymsko-germańskie pod dowództwem Aecjusza, które w bitwie na Polach Katalaunijskich w 451 r. pokonały Hunów. Attyla opuścił Galię, ale rok później zaatakował Italię i dotarł do Rzymu. Pertraktacje z nim podjął papież Leon I Wielki i senat - Attyla wycofał się ponaglony też wieściami o ataku na siedziby Hunów cesarza wschodniego - Marcjana.

W 453 r. Attyla zmarł, a jego synowie zaczęli rywalizować pomiędzy sobą o władzę. Wykorzystali to podbici przez Hunów Germanowie, którzy pod wodzą króla Gepidów, Ardaryka, rozpoczęli powstanie i w bitwie nad rzeką Nedao rozgromili Hunów. Hunowie wrócili wtedy na stepy czarnomorskie, a opuszczone przez nich ziemie zajęli Ostrogoci i Gepidzi. Pod koniec V w. Ostrogoci zajęli też Italię, nad którą panowali do roku 552, kiedy to ponieśli klęskę z rąk Narsesa - dowódcy cesarza bizantyjskiego Justyniana. Potem resztki Ostrogotów wywędrowały lub stopiły się z miejscową ludnością.

· Longobardowie: około 568 r. Longobardowie (najmniej ucywilizowane plemię germańskie) zostali wyparci z Panonii przez Awarów i zaczęli przemieszczać się na tereny północnej Italii. Potem opanowali prawie cały Półwysep Apeniński, a za swoją stolicę uznali Pawię.

Stopniowo dzielili oni swoje zdobycze w Italii na bardzo liczne, ale słabe księstwa np. Spoleto, Benewent i inne. Najazd Longobardów uznaje się za ostatni, gwałtowny przejaw tzw. wędrówek ludów.

· Słowianie: w początkach n.e. zajmowali najprawdopodobniej tereny między Wisłą a Dnieprem. Po wywędrowaniu Wandalów i Burgundów Słowianie zaczęli przemieszczać się na zachód, a następnie (po najeździe Hunów i dalszej wędrówce Germanów na zachód i południe) dotarli aż po Łabę i Soławę, a na południu po Alpy i dolny Dunaj - zagrażając nawet Bizancjum. Na początku VII w. zajęli Bałkany.

· Awarowie: ten koczowniczy lud pochodzenia turecko-ałtajskiego przywędrował do Europy w VI w. ze stepów wschodnioazjatyckich. Wyparli oni z Panonii Gepidów i Longobardów, a z czasem ujarzmili niektóre ludy słowiańskie i wspólnie z nimi podejmowali łupieżcze wyprawy na Bizancjum. Potem najeżdżali państwo Karola Wielkiego, który w 795 r. ostatecznie ich ujarzmił. Resztki Awarów stopiły się później ze Słowianami, Bułgarami i Madziarami.

Terytorium cesarstwa rzymskiego za Justyniana Wielkiego