Wiosna Ludów na ziemiach polskich

podobnie jak prawie w całej Europie, także na ziemiach polskich wiosną 1848 r. miały miejsce walki narodowe i wystąpienia rewolucyjne.

Początkowo celem Polaków było zjednoczenie i wyzwolenie ziem polskich spod zaborów, a kiedy plany te okazały się nierealne, próbowano zabezpieczyć polskie interesy w ramach istniejącego porządku. Polacy angażowali się nie tylko na swoim terytorium, ale uczestniczyli w większości rewolucji i przewrotów, które dokonały się w tym czasie. Prowadzili ożywioną działalność dyplomatyczną i popierali budzące się ruchy narodowe (np. na Bałkanach) - wszystko po to, by przysporzyć więcej trudności zaborcom. Nie bez przyczyny wypisywano na sztandarach "za waszą i naszą wolność".

· wydarzenia 1848 r. w zaborze pruskim: kiedy do Poznania dotarły wiadomości o rewolucji w Berlinie, Polacy wspólnie z Niemcami zorganizowali manifestację dla ich poparcia. Powołano też Komitet Narodowy, który miał być reprezentacją społeczeństwa polskiego. Znaleźli się w nim politycy o różnych poglądach: W. Stefański, M. Mielżyński, G. Potworowski, K. Libelt, J. Essman, a za najważniejsze zadanie postawili sobie uzyskanie większej autonomii dla Księstwa. W tym celu do Berlina wysłana została delegacja, która przedstawiła królowi postulaty spolszczenia administracji i utworzenia korpusu polskiego wojska. 24 III 1848 r. Fryderyk Wilhelm IV wydał dekret, w którym zapowiedział reorganizację Wielkiego Księstwa Poznańskiego.

Na prowincji powstawały w tym czasie spontanicznie lokalne Komitety Narodowe, które przejmowały w swoje ręce administrację. Rozpoczął się zaciąg do polskiego wojska, a chłopom obiecywano ograniczenie powinności (w pozostałych zaborach uwłaszczenie - w Poznańskiem przeprowadzono je już w 1823 r.).

Tymczasem sytuacja w Berlinie uległa zmianie. Król pruski zdołał już opanować nastroje rewolucyjne i zażegnać niebezpieczeństwo wojny z Rosją. Przystąpił więc teraz do ograniczenia swoich wcześniejszych ustępstw wymuszonych trudnym położeniem.

W Wielkim Księstwie Poznańskim wzmocniono liczbę wojsk pruskich, a 3 kwietnia dowodzący nimi gen. Colomb ogłosił stan oblężenia. W odpowiedzi Polacy rozpoczęli przygotowania do walki zbrojnej. L. Mierosławski zebrał ok. 9000 powstańców. Zdecydowanie antypolskie stanowisko większości ludności niemieckiej w Poznańskiem było podyktowane obawą o utratę ich uprzywilejowanej pozycji.

5 kwietnia do Poznania przyjechał komisarz królewski gen. W. Willisen, który rozpoczął pertraktacje z Polakami. 11 kwietnia w Jarosławcu podpisano ugodę, w której Polacy zgodzili się rozwiązać część swojej armii w zamian za reorganizację Księstwa. Ugoda nie zadowoliła jednak szowinistów niemieckich, którzy domagali się podziału Poznańskiego na część niemiecką i polską. Polacy buntowali się przeciwko takiemu rozwiązaniu, szerzyły się antypruskie nastroje. Colomb polecił wojskom pruskim likwidację lokalnych polskich Komitetów Narodowych, co doprowadziło do regularnej wojny.

29 kwietnia wojska pruskie uderzyły na obóz polski w Książu i zdobyły miasto. Dzień później powstańcy pokonali Prusaków pod Miłosławiem, a 2 maja pod Sokołowem. Jednak nie wszyscy oficerowie byli przekonani, czy dalsza walka ma sens. Wojskom groził rozkład, gdyż Mierosławski zrezygnował z dowództwa, a jego następca Augustyn Brzeżański 9 maja podpisał kapitulację. Po upadku powstania władze w Berlinie wycofały wszystkie ustępstwa na rzecz Polaków, a wobec walczących zastosowano surowe represje.

Także na Górnym Śląsku doszło w tym okresie do rozbudzenia polskich uczuć narodowych. Działający w Bytomiu Klub Narodowy domagał się równouprawnienia Polaków z Niemcami oraz uznania języka polskiego za urzędowy. Latem 1848 r. ksiądz Józef Szafranek i Józef Lompa zaczęli wydawać pierwszą polską gazetę - "Dziennik Górnośląski".

· Wiosna Ludów w Galicji: na wieść o wydarzeniach w Wiedniu (amnestia, zniesienie cenzury, obietnica konstytucji) w Krakowie i Lwowie zorganizowano patriotyczne manifestacje. Do cesarza wystosowano adres, w którym domagano się zwołania sejmu, wolności słowa, spolszczenia szkół, sądów i urzędów, zniesienia pańszczyzny. Petycję tę wręczono 19 III 1848 r. gubernatorowi F. Stadionowi.

W Krakowie powstał Komitet Narodowy z Józefem Krzyżanowskim, a we Lwowie - Rada Narodowa z Janem Dobrańskim i Franciszkiem Smolką na czele. Podobne komitety powstawały również na prowincji. Organizowano gwardię narodową a do Wiednia wysłano deputację, której przewodniczył książę Jerzy Lubomirski. Została ona przyjęta 6 kwietnia przez Ferdynada I, ale nie otrzymała żadnych wiążących obietnic.

Tymczasem na wieść o tym, że polscy demokraci chcą uwłaszczenia chłopów (by w ten sposób bardziej związać ich ze sprawą narodową) gubernator Stadion ogłosił 29 kwietnia patent uwłaszczeniowy: zniesiona została pańszczyzna, a uprawiana ziemia stała się własnością chłopów. Tym samym Austriacy zyskali sobie przychylność chłopstwa oraz podporządkowali sobie szlachtę, która zaczęła zabiegać o korzystne dla siebie przeprowadzenie uwłaszczenia.

Kiedy 26 kwietnia władze austriackie przystąpiły do likwidacji polskich komitetów oraz gwardii narodowej, w Krakowie doszło do walk. Opór miasta został złamany po jego zbombardowaniu. Komitet Narodowy i gwardia zostały rozwiązane, a w Galicji wprowadzono stan oblężenia.

Administracja austriacka nie wahała się też w celu osłabienia ruchu polskiego wykorzystać antagonizmów narodowościowych. W tym celu popierała Radę Ruską kierowaną przez biskupa Jachimowicza (tzw. Świętojurcy), która złożyła propozycję podziału Galicji na część polską i ukraińską. Konflikt ten był zręcznie podsycany przez Austriaków aż do 1918 r.

· udział Polaków w europejskiej Wiośnie Ludów: Polacy wierzyli, że zwycięstwo rewolucji w Europie musi przynieść niepodległość państwu polskiemu i dlatego (zwłaszcza po upadku rewolucji na ziemiach polskich) czynnie uczestniczyli w walkach na terenie prawie całej Europy.

Z inicjatywy Adama Mickiewicza powstał we Włoszech Legion Polski, który pod dowództwem Karola Alberta, króla Sardynii, walczył przeciw Austriakom w Genui i Toskanii. Po klęsce wojsk włoskich część polskich legionistów przyłączyła się do partyzantów Garibaldiego, a część przeszła na służbę Republiki Rzymskiej i broniła miasta przed interwencją francuską.

Polacy walczyli też na Sycylii (L. Mierosławski), w Rumunii, Niemczech (W. Heltman, L. Mierosławski), Czechach i Austrii (gen. J. Bem). Najliczniejszy udział mieli jednak Polacy w powstaniu na Węgrzech (ok. 3 tys. legionistów), gdzie walczyli z armią austriacką i przybyłymi jej na pomoc wojskami rosyjskimi. Dużą rolę w powstaniu węgierskim odegrali gen. H. Dembiński i gen. J. Bem.

· skutki wydarzeń rewolucyjnych na ziemiach polskich: w zaborze pruskim i austriackim ludność polska uzyskała pewne ustępstwa ze strony władz. Ożywiło się życie kulturalne i narodowe, w zaborze pruskim rozpoczęła swą działalność Liga Polska, a w sejmie pruskim posłowie polscy utworzyli własne "Koło Polskie". Ostatecznie rozwiązano też w tych dwóch zaborach sprawę uwłaszczenia chłopów.

Polacy porzucili też na razie myśli o tworzeniu kolejnych spisków, gdyż doświadczenia Wiosny Ludów pokazały, że realne szanse na zwycięskie powstanie są bardzo małe. Do głosu doszli teraz racjonaliści postulujący działania w ramach obowiązującego prawa i głoszący hasła pracy organicznej. Był to więc koniec epoki romantyzmu.