WYBÓR

Motyw wyboru w literaturze 

Motyw wyboru jest jednym z najbardziej wielowymiarowych w literaturze – dotyczy zarówno dylematów moralnych, egzystencjalnych, jak i emocjonalnych czy politycznych. Wybór w utworach literackich to nie tylko decyzja między dwiema opcjami, ale często także próba zdefiniowania siebie, określenia wartości, wierności ideom lub uczuciom. Zawsze wiąże się z konsekwencjami – wybór czegoś to także rezygnacja z czegoś innego, co wprowadza dramatyzm, napięcie, a często i cierpienie. Literatura ukazuje wybory jako momenty graniczne, przełomowe, w których bohater mierzy się z własnym sumieniem, odpowiedzialnością, czasem z przymusem historii lub losu. Każda epoka formułowała inaczej sytuację wyboru: od podporządkowania boskiej woli, przez rozumowe rozstrzyganie, aż po bunt czy niemożność decyzji. To, jak bohater dokonuje wyboru, wiele mówi o tym, w jakim świecie żyje i jakie wartości są w nim najważniejsze. 

Antyk i wybór tragiczny 

W literaturze antycznej wybór był ściśle powiązany z losem i boskim porządkiem. Bohater antyczny nie był całkowicie wolny – jego decyzje często wpisywały się w nieodwracalny ciąg zdarzeń, który wynikał z fatum. Wybór stawał się więc dramatycznym gestem, który potwierdzał wierność zasadom, lecz nie chronił przed tragedią. Bohater antyczny podejmował decyzje w imię honoru, obowiązku wobec rodziny, państwa czy bogów, nawet jeśli oznaczało to cierpienie lub śmierć.  

• W „Antygonie” Sofoklesa tytułowa bohaterka staje przed wyborem między posłuszeństwem prawu boskiemu (nakazowi pochówku brata) a prawem ludzkim, które zakazuje tego aktu. Jej decyzja jest świadoma i nieodwołalna – decyduje się umrzeć, zachowując wierność własnemu sumieniu i religijnym wartościom. Antygona nie próbuje negocjować – jej wybór ma wymiar absolutny, pokazując, że lojalność wobec tego, co święte, jest ważniejsza niż życie.  

• W „Iliadzie” Homera wielokrotnie dochodzi do dramatycznych decyzji – najpełniej ukazanych w postaci Achillesa, który wybiera między długim, spokojnym życiem a krótką, lecz chwalebną śmiercią. Wybierając walkę i zemstę za śmierć przyjaciela, Achilles potwierdza swój heroiczny status. To wybór tragiczny, który staje się świadomym krokiem ku przeznaczeniu. 

Biblia 

W Biblii wybór pojawia się jako decyzja między dobrem a złem, wiernością a zdradą, wiarą a niewiarą. Biblijna jest sama idea wolnej woli. Bohaterowie biblijni są często poddawani próbie, a ich wybory stają się świadectwem posłuszeństwa wobec Boga lub moralnej odwagi. To wybory duchowe, nierzadko dramatyczne – podejmowane w samotności, przeciw tłumowi, z pełną świadomością ryzyka. Wybór w Biblii często oznacza także zawierzenie – rezygnację z kontroli i poddanie się woli Boga. Heroiczna może być zarówno decyzja działania, jak i trwania w wierze mimo cierpienia. Często to wybór milczenia, pokory, modlitwy – który nie ma spektakularnej formy, ale niesie ze sobą wielką siłę wewnętrzną. 

W Księdze Hioba tytułowy bohater zostaje poddany ekstremalnej próbie wiary – traci rodzinę, majątek, zdrowie, ale odmawia przeklęcia Boga. W jego przypadku wybór polega na zachowaniu zaufania mimo braku zrozumienia dla cierpienia. To wybór pokory i wytrwania, który staje się zwycięstwem duchowym, choć nie przynosi od razu ulgi. 

W Ewangeliach kluczowym momentem wyboru jest modlitwa Jezusa w Ogrójcu, gdy decyduje się przyjąć mękę i śmierć. Jego wybór to akt największego posłuszeństwa, dokonany w samotności i trwodze. Heroizm tej decyzji polega na dobrowolnym przyjęciu cierpienia w imię miłości i zbawienia. 

Średniowiecze – motyw wyboru w imię zasad 

Średniowiecze postrzegało wybór jako test wiary i lojalności wobec Boga. Człowiek był częścią porządku teocentrycznego – wszelkie decyzje musiały być podporządkowane boskiemu planowi. Wybór polegał nie tyle na autonomii, ile na rozpoznaniu prawdziwej drogi do zbawienia. Heroiczne były decyzje o ascezie, rezygnacji z dóbr materialnych, posłuszeństwie wobec przełożonych lub Bogu. Z drugiej strony literatura rycerska ukazywała wybory między miłością a obowiązkiem, lojalnością wobec władcy a uczuciem (doskonale widać to na przykład w „Tristanie i Izoldzie”). Konflikt wartości nabierał wymiaru etycznego i duchowego, a bohater musiał znaleźć zgodę między nimi, często za cenę poświęcenia. 

• W „Legendzie o świętym Aleksym” wybór tytułowego bohatera to decyzja o porzuceniu świata – rodziny, pozycji społecznej, wygód – by żyć w ubóstwie i modlitwie. Aleksy podejmuje go nie z przymusu, lecz z głębokiego przekonania, że tylko tak ocali swoją duszę. To heroizm ciszy, wyrzeczenia i duchowej konsekwencji, który zostaje doceniony dopiero po jego śmierci. 

• W „Pieśni o Rolandzie” tytułowy bohater wybiera walkę do końca zamiast wezwania pomocy, co kończy się jego śmiercią. Jego wybór opiera się na kodeksie rycerskim i poczuciu honoru – lepiej zginąć, niż zostać posądzonym o słabość. To decyzja tragiczna, ale w średniowiecznym świecie postrzegana jako chwalebna i wzorcowa. 

Renesans – wybór dokonany przez jednostkę 

Renesansowy światopogląd humanistyczny przesuwa akcent w motywie wyboru z podporządkowania boskiemu planowi na decyzje podejmowane przez rozumną jednostkę. W epoce tej rośnie zaufanie do wolnej woli człowieka, jego odpowiedzialności za własne życie i moralny osąd. Wybór staje się świadomym aktem – między cnotą a występkiem, obowiązkiem a przyjemnością, rozsądkiem a emocjami. Literatura renesansu często podejmuje temat konfliktu jednostki z racją stanu, wierności wobec własnych przekonań, lojalności wobec ojczyzny. Bohaterowie kierują się ideą złotego środka, ale czasem zmuszeni są do dramatycznych decyzji, które ujawniają ich charakter. W centrum pojawia się człowiek – istota wolna, ale odpowiedzialna za skutki swoich działań. 

• W „Odprawie posłów greckich” Jana Kochanowskiego królewicz Aleksander dokonuje wyboru, którego skutki dotykają całej wspólnoty – decyduje się nie oddać Heleny, co prowadzi do wojny. Wbrew głosowi rozsądku wybiera emocje i żądzę. Dramat ukazuje tragizm wyboru dokonanego z pobudek egoistycznych, w kontrze do stanowiska mędrców i doradców, jak Antenor. Wybór jednostki staje się tu aktem odpowiedzialności lub zdrady wobec państwa. 

• W „Trenach” Kochanowskiego poeta przechodzi wewnętrzną drogę od rozpaczy po śmierci córki do wyboru – akceptacji i pokory wobec porządku świata. Choć nie jest to wybór między działaniami, lecz postawami, ma ogromną wagę duchową.  

Erazm z Rotterdamu z kolei w „Pochwale głupoty” pokazuje, jak wiele osób świadomie rezygnuje z wyboru, z dramatyzmu decyzji z nim związanych, ale w efekcie poddaje się rządom głupoty. 

Barok – dramatyczny wybór między ciałem a duszą 

Barokowe napięcie między ciałem a duszą, przemijaniem a wiecznością, grzechem a zbawieniem wyostrza motyw wyboru do rangi duchowego zmagania. Bohater barokowy często stoi na granicy dwóch światów – materialnego i metafizycznego – a jego wybory dotyczą nie tylko życia doczesnego, lecz także wieczności. Wybór staje się dramatyczny i niepewny, pełen lęku i rozterek. Zmaganie się z samym sobą, z namiętnością, pychą i grzechem staje się treścią heroicznej walki. Często wybór to decyzja, która nie daje spokoju – barok zna wartość pokuty, skruchy, błędu. Heroizm wewnętrznego konfliktu dominuje nad heroizmem czynu. W sonetach Mikołaja Sępa Szarzyńskiego poeta ukazuje wybór jako duchową bitwę – między światłem a ciemnością, łaską a cielesnością. Wiersze te ukazują człowieka targanego sprzecznościami, który szuka drogi do zbawienia. Wybór nie jest prosty – to proces bolesny, pełen wątpliwości, ale ostatecznie świadomy i konieczny. 

Oświecenie – intelektualny wybór 

Oświeceniowy wybór opiera się na rozumie i refleksji – jednostka ma zdolność podejmowania decyzji na podstawie wiedzy, doświadczenia i logicznego myślenia. Literatura epoki ukazuje wybory moralne, społeczne, polityczne – człowiek powinien działać zgodnie z zasadami oświeconego humanizmu i dobra wspólnego. Bohater oświeceniowy to świadomy obywatel, który nie działa pod wpływem emocji, lecz kieruje się etyką rozumu. Pojawia się też temat wyboru między postępem a stagnacją, między reformą a konserwatyzmem. To epoka wychowania do wyboru – wyboru odpowiedzialnego, a nie intuicyjnego. 

• W „Kandydzie” Woltera motyw wyboru ukazany jest w kontekście rozwoju światopoglądowego bohatera, który – początkowo bezrefleksyjny – z czasem zaczyna podejmować decyzje samodzielnie. Najpierw Kandyd kieruje się naukami Panglossa i wierzy, że „wszystko dzieje się na lepsze”, jednak kolejne tragiczne doświadczenia zmuszają go do zakwestionowania tego optymizmu. Ostatecznie dokonuje wyboru praktycznego: rezygnuje z filozofii na rzecz działania – postanawia „uprawiać swój ogródek”, czyli żyć uczciwie, skromnie i pracowicie. To wybór rozumu i doświadczenia zamiast ślepej wiary w teorię. 

• W „Powrocie posła” Juliana Ursyna Niemcewicza bohaterowie – zwłaszcza Podkomorzy i poseł – podejmują decyzje dotyczące przyszłości państwa. Wybierają działanie dla dobra Rzeczypospolitej, rezygnując z prywatnych interesów. Dramat pokazuje, że obywatelski wybór wymaga odwagi, odpowiedzialności i wierności wartościom republikańskim. 

• W bajkach i satyrach Ignacego Krasickiego wybór bywa ukazany ironicznie – bohaterowie bajek często wybierają źle, z głupoty lub z lenistwa, co prowadzi do ich upadku.  

Romantyzm – epoka dramatycznych wyborów 

Bohater romantyczny musi decydować nie tylko w imię miłości czy narodu, ale też przeciw społeczeństwu, logice, czasem przeciw sobie. Wybór jest często gestem niezgody, aktem duchowej wolności lub ofiary. Romantyczny wybór to wybór niemożliwy, paradoksalny – gdzie każda decyzja oznacza stratę. Decyzje podejmowane są często pod wpływem impulsu, natchnienia, wewnętrznego głosu, nie rozumu. Wybór bywa znakiem przeznaczenia, a nie tylko świadomej woli. W ten sposób romantyzm uczynił wybór istotą indywidualności i tragizmu bohatera. 

• W „Dziadach cz. III” Adama Mickiewicza Konrad wybiera bunt przeciw Bogu, bo nie godzi się na cierpienie narodu. To wybór nie tyle zła, ile samotnego protestu i duchowej rozpaczy. Jego decyzja sprawia, że staje się figurą mesjanistycznego bohatera, ale też człowieka rozdartego, niezdolnego do spokoju. 

• W „Kordianie” Juliusza Słowackiego tytułowy bohater staje przed wyborem – najpierw którą ścieżkę działania wybrać, potem czy dokonać zamachu na cara. Jego wewnętrzne wahanie, monolog i ostateczna rezygnacja ukazują dramat wyboru niemożliwego – między ideą a zbrodnią, powinnością a moralnością. Wybór staje się próbą charakteru i siły ducha. 

• W „Konradzie Wallenrodzie” bohater wybiera zdradę, by ocalić swój naród – jego decyzja jest głęboko tragiczna, bo godzi się na własne potępienie. Wybór nie daje mu szczęścia, ale staje się aktem poświęcenia, który nadaje jego życiu sens. 

Pozytywizm – świadome wybory na rzecz większego dobra 

W literaturze pozytywizmu motyw wyboru związany jest przede wszystkim z obowiązkiem społecznym, etyką pracy, lojalnością wobec wspólnoty i rezygnacją z indywidualnych ambicji na rzecz dobra ogółu. Bohaterowie pozytywistyczni często stają przed wyborem między osobistym szczęściem a powinnością wobec innych – społeczeństwa, narodu, rodziny. Decyzje są przemyślane, oparte na wartościach praktycznych, racjonalnych i moralnych. Wybór nie jest romantycznym aktem buntu, lecz trudną codzienną odpowiedzialnością, która wiąże się z konsekwencją, wyrzeczeniem i pracą u podstaw. To epoka „cichych bohaterów”, którzy wybierają działanie na rzecz przyszłości, nawet jeśli ich postawy nie są spektakularne. 

• W „Lalce” Bolesława Prusa Wokulski dokonuje wyboru pomiędzy romantycznym uczuciem do Izabeli a ideą pracy, rozwoju i zaangażowania społecznego. Choć jego decyzje bywają niekonsekwentne, w ostatecznym rozrachunku bohater skłania się ku odrzuceniu złudzenia miłości i rezygnacji z destrukcyjnego uczucia. Wybór nie daje mu spełnienia, ale staje się gestem dojrzewania i wyzwolenia. 

• W „Glorii victis” Elizy Orzeszkowej postaci powstańców dokonują wyboru walki mimo świadomości nieuchronnej klęski. Ich decyzje są dramatyczne, ale pełne godności – wybierają wierność ojczyźnie ponad życie. W tym opowiadaniu wybór to gest heroiczny i symboliczny, który nadaje sens ofierze i utrwala pamięć. 

• W „Potopie” Henryka Sienkiewicza motyw wyboru odgrywa kluczową rolę w przemianie Andrzeja Kmicica. Bohater, początkowo lojalny wobec Radziwiłłów, musi zdecydować, czy pozostać wiernym dowódcom, którzy zdradzili Rzeczpospolitą, czy stanąć po stronie ojczyzny. Wybór ten oznacza nie tylko zmianę poglądów politycznych, ale także moralne odkupienie – Kmicic rezygnuje z własnej wygody, reputacji i miłości, by odzyskać honor. Jego decyzja symbolizuje dojrzewanie do odpowiedzialności i staje się aktem wewnętrznej przemiany, dzięki któremu z awanturnika staje się patriotą i bohaterem narodowym. 

Młoda Polska (modernizm) wobec egzystencjalnych wyborów 

W epoce modernizmu motyw wyboru zyskuje bardziej egzystencjalny, niekiedy metafizyczny charakter. Bohaterowie mierzą się z kryzysem wartości, samotnością, rozczarowaniem światem i własną niemocą. Wybór często okazuje się niemożliwy, odwlekany, pozorny lub prowadzący do alienacji.  

• W „Ludziach bezdomnych” Stefana Żeromskiego doktor Judym wybiera samotność i wyrzeczenie, rezygnując z miłości do Joasi, by pozostać wiernym swojej misji społecznej. To wybór dramatyczny i wewnętrznie sprzeczny – Judym nie znajduje w nim ukojenia, ale wierzy, że jego cierpienie ma sens. W tym utworze wybór jest wyrazem heroizmu moralnego, ale również przekleństwem modernistycznej wrażliwości. 

• W „Weselu” Stanisława Wyspiańskiego bohaterowie stają wobec potencjalnego wyboru – mogą podjąć działanie, ale pozostają bierni. Choć Wernyhora przynosi złoty róg jako symbol mobilizacji narodowej, bohaterowie gubią go, pogrążeni w marazmie i niezdolności do decyzji. Ich bezruch to również wybór – wybór wygodnego trwania w bezpiecznym chaosie, który uniemożliwia zmianę. 

Wiek XX – epoka trudnych wyborów 

Literatura XX wieku pokazuje wybór jako doświadczenie ekstremalne – podejmowane w warunkach wojny, totalitaryzmu, egzystencjalnego rozpadu. Wybory bohaterów mają często charakter graniczny – między życiem a śmiercią, godnością a przetrwaniem, zdradą a lojalnością. Często wybór oznacza dramatyczne osamotnienie, a także konieczność przekroczenia własnych granic. W wielu tekstach pojawia się również pytanie o możliwość wyboru w świecie zniewolenia – czy decyzja jest naprawdę wolna? Heroizm wyboru polega nie tyle na działaniu, ile na odmowie uczestnictwa w złu lub na zachowaniu człowieczeństwa w odczłowieczonym świecie. 

W „Innym świecie” Gustawa Herlinga-Grudzińskiego wybór staje się wyborem moralnym w systemie, który odbiera godność i zrównuje człowieka z przedmiotem. Bohaterowie muszą decydować, czy ratować siebie, czy pomagać innym, czy zdradzić, czy milczeć. Największym heroizmem jest odmowa – wybór zachowania człowieczeństwa wbrew regułom łagru. To wybór niemy, ale absolutny. 

W „Zdążyć przed Panem Bogiem” Hanny Krall Marek Edelman, uczestnik powstania w getcie, opowiada o wyborach niemożliwych – komu dać szansę przeżycia, kogo skazać na śmierć. Jego narracja burzy prostą mitologię bohaterstwa, pokazując, że wybór w warunkach ostatecznych nie jest sprawiedliwy, lecz konieczny. Bohater nie wybiela się, nie mitologizuje – lecz świadczy o dramacie moralnym.