SAMOTNOŚĆ

Motyw samotności w literaturze 

Samotność w literaturze nie jest jedynie brakiem fizycznej obecności innych, lecz często stanem duchowym, egzystencjalnym lub moralnym. Może być wynikiem wyobcowania, cierpienia, wyboru, buntu albo konsekwencją wewnętrznej odmienności. Niekiedy samotność staje się koniecznym warunkiem poznania prawdy o sobie lub świecie, a innym razem prowadzi do rozpaczy i upadku. W zależności od epoki jej sens się zmienia – od kary i przekleństwa po akt wolności i wyraz duchowego heroizmu. 

Antyk wobec motywu samotności 

W literaturze antycznej samotność najczęściej wynika z konfliktu jednostki z losem, społeczeństwem lub boskim porządkiem. W świecie, gdzie wspólnota polis i obowiązki wobec niej miały nadrzędne znaczenie, wykluczenie ze społeczności było równoznaczne z duchową i społeczną śmiercią. Samotność bywała więc skutkiem tragicznych wyborów, błędów lub interwencji bogów, ale też świadectwem odwagi i wierności zasadom wyższym niż prawo ziemskie. Bohaterowie antyku samotnie ponoszą konsekwencje swoich czynów, ukazując nieuchronność losu i dramat jednostkowego cierpienia. 

• W „Antygonie” Sofoklesa tytułowa bohaterka wybiera samotność jako cenę za wierność prawu boskiemu i obowiązkowi wobec zmarłego brata. Odrzucając prawo ludzkie i autorytet władzy, zostaje wykluczona ze wspólnoty i skazana na śmierć. Jej samotność jest heroiczna i tragiczna – pokazuje siłę jednostki, ale też granice buntu wobec systemu. 

• Jednym z najbardziej samotnych bohaterów mitologii greckiej jest Prometeusz. Po tym, jak sprzeciwił się Zeusowi i ukradł ogień, by podarować go ludziom, zostaje ukarany – przykuty do skały Kaukazu, gdzie codziennie orzeł wyjada mu wątrobę. Jego samotność ma charakter heroiczny i tragiczny – to cena za altruizm, bunt i miłość do ludzkości. Prometeusz staje się symbolem samotnej walki jednostki z systemem, cierpienia z wyboru i niezłomności wobec potęgi bogów. 

Samotność w Biblii 

W Biblii samotność często wiąże się z próbą duchową, oddzieleniem od wspólnoty i głęboką relacją z Bogiem. Bywa karą, ale też warunkiem oczyszczenia, zbliżenia się do prawdy i odkrycia sensu cierpienia. Samotność biblijna nie zawsze prowadzi do rozpaczy – może być przestrzenią spotkania z Bogiem, poszukiwania odpowiedzi, a także wyrazem wierności, nawet w sytuacji całkowitego opuszczenia przez ludzi. Jest głęboko wpisana w ludzką kondycję i drogę duchową. 

• Hiob to postać doświadczająca głębokiej samotności w cierpieniu – traci majątek, dzieci, zdrowie, a jego przyjaciele zamiast pocieszenia oferują moralizujące osądy. Choć początkowo pełen wiary, w obliczu niezrozumiałego bólu zaczyna zadawać pytania o sens cierpienia i sprawiedliwość Boga. Jego samotność ma charakter duchowy i egzystencjalny – to osamotnienie wobec Boga, ludzi i samego siebie. 

• Jezus doświadcza samotności zwłaszcza w Ogrodzie Getsemani i podczas drogi krzyżowej – opuszczony przez uczniów, zdradzony, osamotniony w swoim cierpieniu i decyzji. Jego samotność jest jednak świadomym wyborem, wyrazem posłuszeństwa wobec Ojca i miłości do ludzi. To samotność zbawcza i ofiarna, która nadaje sens cierpieniu i ukazuje duchową siłę jednostki. 

Średniowiecze a motyw samotności  

W średniowieczu samotność bywała rozumiana jako stan pożądany – wybierana przez ascetów i pustelników jako warunek duchowego oczyszczenia. Ale mogła być też karą lub formą wykluczenia z uporządkowanego świata hierarchii i religii. W literaturze tego okresu samotność często wiązała się z ideą pielgrzymowania – wędrówki przez życie ku zbawieniu – oraz z doświadczeniem pokuty i medytacji. Jednostka szukająca Boga rezygnowała z życia wspólnotowego, by pogłębić relację z absolutem. 

• Dante Alighieri, „Boska Komedia”: Dante wędruje samotnie przez piekło i czyściec, choć towarzyszą mu przewodnicy. Jego podróż ma charakter wewnętrzny – to samotność duszy w poszukiwaniu zbawienia. Jest wyrazem duchowej odpowiedzialności i dojrzewania. 

Renesans wobec przyczyn samotności  

Renesans, choć promował człowieka aktywnego i społecznego, nie unikał refleksji nad samotnością jako konsekwencją straty lub kryzysu wartości. Samotność mogła być też świadomym wyborem uczonego, poety czy filozofa – służącym kontemplacji, pracy umysłowej i moralnemu samodoskonaleniu. Jednak literatura epoki, choć pełna pochwały harmonii, ukazuje też chwile, w których jednostka pozostaje sama wobec śmierci, losu czy emocji, których nie da się racjonalnie ogarnąć. Samotność staje się chwilowym zaburzeniem ładu – bolesnym, ale niekoniecznie bezsensownym. 

• William Szekspir, „Makbet”: Makbet, dążąc do władzy, coraz bardziej izoluje się od innych ludzi, od żony, a przede wszystkim od własnego sumienia. Jego samotność to konsekwencja zbrodni – bohater nie ufa nikomu, żyje w paranoi i lęku, aż w końcu zostaje sam, wewnętrznie pusty. W finale samotność Makbeta symbolizuje ostateczne duchowe wyjałowienie. 

• William Szekspir, „Hamlet”: Hamlet, znając prawdę o zbrodni i fałszu otaczającego go świata, nie może znaleźć nikogo, komu mógłby zaufać. Jego samotność to wynik nadmiaru świadomości i potrzeby działania, którego nie może z nikim podzielić. Rozmowy z duchami i monologi są wyrazem jego egzystencjalnego odosobnienia. 

• Jan Kochanowski, „Treny”: po śmierci Urszulki Kochanowski doświadcza samotności egzystencjalnej – jego świat wartości się rozpada. Żal, bunt i rozpacz zamykają go w świecie wewnętrznego cierpienia. Samotność staje się etapem bolesnego procesu odnajdywania na nowo sensu i wiary. 

Barok i samotność metafizyczna 

W baroku samotność wiąże się z przemijaniem, marnością i rozdźwiękiem między ciałem a duszą. Człowiek baroku często pozostaje sam wobec nieuchronności śmierci, grzechu i niestałości świata doczesnego. To samotność głęboko religijna, nacechowana niepokojem, rozdarciem między ziemskim a wiecznym, między pragnieniem a wyrzeczeniem. Bywa też wynikiem nadmiaru świadomości – refleksji nad losem człowieka, którego żadne dobra ziemskie nie potrafią zaspokoić. 

Oświecenie – samotność jako warunek budowy nowej rzeczywistości 

Oświecenie skupia się raczej na wspólnocie, rozumie i działaniu społecznym, ale samotność pojawia się jako efekt zderzenia jednostki z absurdem lub bezsensem rzeczywistości. To samotność człowieka, który traci naiwność i próbuje zbudować życie na własnych zasadach – kierując się rozsądkiem, doświadczeniem, ironią. Czasem bywa to samotność filozofa, który oddziela się od tłumu, by prowadzić niezależną refleksję. Literatura epoki ukazuje samotność jako przejściowy stan duchowy, z którego należy wyciągnąć wnioski, a nie jako trwały dramat. 

Romantyzm – celebracja motywu samotności 

Romantyzm uczynił z samotności niemal obowiązkową cechę bohatera – wyobcowanego, niezrozumianego, buntującego się przeciw światu. To samotność metafizyczna i moralna, często wynikająca z wewnętrznego rozdarcia, niemożności pogodzenia ideału z rzeczywistością. Samotny romantyk nie tyle cierpi z powodu braku innych, ile z powodu zbyt intensywnej świadomości własnej wyjątkowości, misji lub winy. Samotność romantyczna bywa dumna, tragiczna, ale i ostatecznie niezbywalna – jest znakiem duchowego heroizmu. 

• Adam Mickiewicz, „Dziady cz. III”: Konrad to samotny buntownik – jego cierpienie i walka z Bogiem mają charakter absolutny, niezrozumiały dla otoczenia. Odseparowany od więźniów, bliskich i nawet od łaski Bożej, Konrad przeżywa samotność metafizyczną. Jego monolog to krzyk duszy, która nie znajduje porozumienia z żadnym istnieniem. 

• Juliusz Słowacki, „Kordian”: Kordian jest samotny w swej walce o ideę – niezrozumiany, niedojrzały, rozdarty między lękiem a pragnieniem czynu. Jego monolog na Mont Blanc ukazuje duchową izolację jednostki pragnącej zmienić świat. To samotność idealisty, który nie znajduje realnego oparcia ani w ludziach, ani w historii. 

• George Byron, „Giaur”: Giaur to postać przeklęta i wyobcowana, nosząca w sobie winę i pamięć utraconej miłości. Jego samotność to akt dumy i kara zarazem – nie szuka przebaczenia, lecz pielęgnuje swój ból. Pozostaje świadomie oddzielony od świata. 

Pozytywizm i samotni bohaterowie  

W pozytywizmie samotność często ma charakter społeczny – wynika z odmienności, przekraczania granic klasowych lub ideowych. Jest też ceną za poświęcenie i pracę dla innych, za pozostanie wiernym swoim przekonaniom mimo niezrozumienia ze strony otoczenia. W literaturze tej epoki samotność staje się doświadczeniem realistycznym – mniej emocjonalnym niż u romantyków, ale głęboko związanym z ograniczeniami społecznymi i osobistymi. Bohaterowie pozytywizmu są często zmuszeni do działania w izolacji – fizycznej lub moralnej. 

• Bolesław Prus, „Lalka”: Wokulski, mimo sukcesu materialnego, czuje się wyobcowany – nie należy ani do arystokracji, ani do mieszczaństwa. Jego samotność to efekt rozdźwięku między ideałami a rzeczywistością oraz niespełnionej miłości do Izabeli. Ostatecznie zostaje sam – niezrozumiany, zmęczony, poszukujący sensu. 

• Henryk Sienkiewicz, „Potop”: Andrzej Kmicic przechodzi drogę od hańby do odkupienia – w momentach wykluczenia i odrzucenia doświadcza głębokiej samotności. Oddzielony od ukochanej i wspólnoty, musi samotnie odnaleźć drogę powrotu do wartości. Jego samotność ma charakter pokutny, oczyszczający. 

• W „Pani Bovary” Gustave’a Flauberta samotność Emmy ma charakter wewnętrzny i egzystencjalny – mimo że otoczona jest ludźmi, nie potrafi nawiązać autentycznej relacji z nikim, nawet z mężem i córką. Jej marzenia o wielkiej namiętności, luksusie i wyjątkowości zderzają się z szarą codziennością prowincji, prowadząc do narastającego poczucia pustki i niespełnienia. Emma ucieka od samotności w romanse i konsumpcję, ale każda próba ucieczki pogłębia jej izolację i rozczarowanie. W końcu samotność staje się niedającym się znieść ciężarem, który prowadzi ją do dramatycznego końca. 

Młoda Polska (modernizm) – samotność o wielu obliczach 

Modernizm to czas kryzysu wspólnoty, religii i sensu – samotność staje się znakiem epoki i artystycznej wrażliwości. Pisarze i bohaterowie literaccy tego okresu często zamykają się w świecie własnych przeżyć, uczuć i refleksji, niezdolni do porozumienia z innymi. Samotność modernistyczna wiąże się z melancholią, dekadencją, rozczarowaniem cywilizacją, ale także z poszukiwaniem autentyzmu. To samotność artysty, intelektualisty, jednostki nadwrażliwej, która nie mieści się w zastanym porządku społecznym. 

Władysław Stanisław Reymont, „Chłopi”: Jagna, niezrozumiana przez wieś, staje się ofiarą społecznego ostracyzmu. Jej samotność jest pełna bólu, napiętnowania i niemożności wyrażenia siebie. To samotność kobiety innej, wykluczonej przez normy wspólnoty. 

Fiodor Dostojewski, „Zbrodnia i kara”: Raskolnikow świadomie oddziela się od społeczeństwa, wierząc w swoją wyjątkowość i prawo do zbrodni. Po dokonaniu morderstwa jego samotność przybiera postać duchowego rozdarcia, odcięcia od ludzi i samego siebie. Dopiero spotkanie z Sonią i przyjęcie cierpienia prowadzi go ku możliwej wspólnocie. 

Stefan Żeromski, „Ludzie bezdomni”: Doktor Judym to samotny idealista – rozdziera go konflikt między obowiązkiem wobec społeczeństwa a potrzebą osobistego szczęścia. Jego wybór pracy u podstaw oznacza rezygnację z miłości i bliskości. W „Echach leśnych” również pojawia się motyw osamotnienia jednostki, która ponosi konsekwencje swej uczciwości i przeszłości. 

Motyw samotności w wieku XX 

XX wiek pokazuje samotność w kontekście totalitaryzmu, egzystencjalizmu i destrukcji więzi międzyludzkich. Samotność może być świadomym wyborem lub nieuchronnym skutkiem warunków historycznych, politycznych i psychologicznych. Literatura tego okresu analizuje samotność zarówno jako tragiczne doświadczenie alienacji, jak i jako wyraz odwagi i niezależności myślenia. To samotność, która często nie prowadzi do oczyszczenia, lecz do destrukcji – ale też do głębokiego poznania siebie i świata. 

• Stanisław Ignacy Witkiewicz, „Szewcy”: tutaj samotność przybiera groteskową formę – bohaterowie nie są zdolni do komunikacji, tkwią w absurdalnym, zmechanizowanym świecie. Brakuje autentycznych relacji, a postaci istnieją obok siebie, nie z sobą. To samotność totalna – wynik dezintegracji sensu, idei i języka. 

• Franz Kafka, „Proces”: Josef K. zostaje wplątany w absurdalny, bezosobowy system, wobec którego jest całkowicie bezradny. Jego samotność to skrajna izolacja – nikt nie może mu pomóc, a mechanizmy władzy pozostają niezrozumiałe. To samotność nowoczesnego człowieka w świecie pozbawionym sensu. 

• Bruno Schulz, „Sklepy cynamonowe”: narrator Schulza żyje w świecie wyobraźni, wspomnień i symboli, które oddzielają go od rzeczywistości. Jego samotność ma charakter poetycki i metafizyczny – to wynik odmienności wrażliwości i języka. Samotność jest tu formą istnienia, niekoniecznie tragedią. 

• Stefan Żeromski, „Przedwiośnie”: Cezary Baryka to postać tragicznie osamotniona – zarówno jako jednostka rozdarta między ideologiami, jak i syn, który utracił ojca i dzieciństwo. W Polsce nie znajduje wspólnoty, z którą mógłby się utożsamić. Samotność staje się jego warunkiem dojrzewania do samodzielnych wyborów. 

• Albert Camus, „Dżuma”: Doktor Rieux działa samotnie, w ciszy i bez patosu, zmagając się z cierpieniem i absurdem. Choć otoczony ludźmi, jego samotność ma charakter egzystencjalny – nie może liczyć na zrozumienie, ale nie przestaje działać. To samotność etyczna, pełna godności i cichego heroizmu. 

• Michaił Bułhakow, „Mistrz i Małgorzata”: Mistrz zostaje odrzucony przez społeczeństwo i oficjalną kulturę – jego samotność to los artysty w totalitarnym świecie. Ostatecznie odnajduje pokój w miłości i twórczości, lecz dopiero poza realnym światem. Samotność jest tu zarówno cierpieniem, jak i warunkiem duchowej wolności. 

Współczesność 

W literaturze współczesnej samotność często ma wymiar egzystencjalny, psychologiczny lub metafizyczny. Bywa znakiem utraty tożsamości, relacji, wiary w sens świata. Czasem jest wyborem jednostki, która nie znajduje miejsca w świecie konsumpcji, ideologii czy mediów, a czasem – skutkiem systemowych mechanizmów wykluczenia. Współczesna samotność może być świadoma i ironiczna, ale też głęboko tragiczna – to samotność podmiotu, który w świecie pozornych relacji i powierzchownych więzi nie może znaleźć autentycznego kontaktu z drugim człowiekiem ani z samym sobą. 

W dramacie „Antygona w Nowym Jorku” Janusza Głowackiego samotność staje się doświadczeniem egzystencjalnym, społecznym i emocjonalnym – dotyka ludzi wyrzuconych poza margines: bezdomnych, imigrantów, wykluczonych z systemu. Główna bohaterka, niczym mityczna Antygona, walczy o godność zmarłego, próbując odnaleźć sens w chaosie nowojorskiego parku. Jej samotność to nie tylko brak bliskich, ale także niewidzialność wobec świata, który nie interesuje się losem tych „niewartych uwagi”. Bohaterowie dramatu są samotni, mimo fizycznej obecności innych – nie potrafią stworzyć wspólnoty, porozumieć się naprawdę, wyjść poza własne traumy i iluzje. Samotność staje się więc tu znakiem duchowej i społecznej bezdomności, symbolem rozpadniętej tożsamości i potrzeby uznania, której świat nie potrafi zaspokoić.