PIELGRZYM, TUŁACZ, HOMO VIATOR

Motyw pielgrzyma / tułacza / homo viator  

Motyw pielgrzyma, tułacza czy homo viator (człowieka wędrującego) to jeden z najstarszych i najbardziej uniwersalnych motywów w kulturze. Od starożytności po współczesność postać wędrowca pojawia się jako symbol człowieka w drodze: poszukującego sensu, miejsca na ziemi, zbawienia, prawdy lub tożsamości. W różnych epokach wędrowanie przybierało rozmaite znaczenia – od religijnego pielgrzymowania, przez tułaczkę po utracie ojczyzny, aż po egzystencjalne błądzenie współczesnego człowieka. 

Motyw homo viator i starożytność 

W starożytnej literaturze motyw homo viator pojawia się przede wszystkim jako wędrówka heroiczna lub kara boska. 

• Homer – "Odyseja": Odyseusz to archetyp tułacza. Przez 10 lat wraca do domu z wojny trojańskiej. Jego podróż to nie tylko przemierzanie przestrzeni, ale próba charakteru, zdobywanie mądrości i tożsamości. Spotkania z potworami, bogami i pokusami to nie tylko przygody – to kolejne etapy duchowego dojrzewania. Powrót do Itaki jest powrotem nie tylko do ojczyzny, ale i do samego siebie. 

• Wergiliusz – "Eneida": Eneasz, po upadku Troi, wędruje, by założyć nowe państwo – Rzym. Jego wędrówka to dziedzictwo i misja dziejowa, w której liczy się wierność przodkom i bogom. To homo viator nie tylko dla siebie, ale i dla przyszłych pokoleń. 

• Orfeusz: mitologiczny śpiewak i poeta, po śmierci ukochanej Eurydyki wędruje do Hadesu, by ją odzyskać. Jego wędrówka to pierwszy wielki mit miłości silniejszej niż śmierć. Wędruje nie w poszukiwaniu siebie, ale dla drugiego człowieka – jednak nie potrafi wytrwać do końca i traci Eurydykę raz jeszcze. Orfeusz to człowiek, który przekracza granice świata, ale nie potrafi udźwignąć ich ciężaru. Jego wędrówka to egzystencjalna próba miłości, wiary i zaufania, zakończona porażką i samotnością. 

• Orestes: syn Agamemnona, powraca do ojczyzny, by pomścić ojca – musi zabić własną matkę, Klitajmestrę. Wyrusza więc w symboliczną wędrówkę – od niewinności przez winę ku oczyszczeniu. Jego droga to trasa tragiczna i konieczna, wpisana w los i przeznaczenie. Orestes to wędrowiec moralny, którego podróż to rozrachunek z losem, historią rodu i samym sobą. Dopiero w „Eumenidach” Ajschylosa znajduje ukojenie – sąd bogów uwalnia go od zemsty. 

Biblia i średniowiecze a motyw pielgrzyma 

W Biblii wędrówka ma głęboki sens duchowy – jest znakiem wiary i zawierzenia Bogu. Abraham opuszcza swój dom, nie wiedząc, dokąd idzie, bo ufa głosowi Bożemu. Mojżesz prowadzi lud Izraela przez pustynię – to nie tylko droga fizyczna, ale próba wiary, oczyszczenie i formowanie nowej tożsamości duchowej narodu. Jezus, wędrując od miasta do miasta, nie ma "gdzie by głowę skłonił", staje się ucieleśnieniem wędrowca niosącego prawdę i zbawienie. 

Średniowieczny homo viator to pielgrzym idący przez życie ku wieczności. Życie to droga, a celem jest zbawienie. Pielgrzymki do świętych miejsc (np. Santiago de Compostela, Jerozolima) miały znaczenie dosłowne i symboliczne. 

• „Legenda o św. Aleksym": św. Aleksy opuszcza bogaty dom, żyje w skrajnej nędzy i upokorzeniu – to człowiek świadomie wybierający drogę wędrowca dla osiągnięcia świętości. Jego pielgrzymka to rezygnacja ze wszystkiego, co ziemskie, na rzecz duchowego zjednoczenia z Bogiem. 

• Dante Alighieri – "Boska komedia": główny bohater – sam Dante – wędruje przez trzy krainy pozagrobowe: piekło, czyściec i raj. Wędrówka ma charakter inicjacyjny, duchowy i moralny – to podróż ku prawdzie, miłości i zbawieniu. 

Renesans i barok wobec motywu wędrowca 

Renesans, stawiając człowieka w centrum świata, ukazuje homo viatora jako istotę rozumną, umiejącą obserwować i wyciągać wnioski z doświadczenia. 

• Jan Kochanowski – „Pieśń IX": poeta ukazuje życie jako nieustanną zmianę – raz jest się na górze, raz na dole. Człowiek wędruje przez losy, zachowując spokój, godność i równowagę. To homo viator rozumny i dojrzały. 

W baroku motyw ten zyskuje wymiar bardziej tragiczny – świat jest nietrwały, a człowiek wędruje przez marność. 

• Daniel Naborowski – „Marność": człowiek jako pielgrzym w świecie pełnym przemijania – to wędrowanie w cieniu śmierci, bez gwarancji poznania czy sensu. Wędrówka staje się symbolem kruchości ludzkiej egzystencji. 

Motyw wędrowania w oświeceniu 

W epoce rozumu i edukacji motyw wędrówki to często narracyjna forma poszukiwania wiedzy i sensu społecznego. Przykładem idealnym jest tutaj „Kandyd” Woltera. Główny bohater tej powiastki filozoficznej podróżuje po świecie, doświadczając absurdów i okrucieństwa, ale też poznając różne filozofie. Ostatecznie dochodzi do wniosku, że należy „uprawiać swój ogródek” – homo viator kończy podróż u podstaw codzienności, wybierając pracę i rozsądek. 

Romantyzm wobec figury wędrowca i pielgrzyma 

Romantycy uczynili z tułacza centralną figurę swojej epoki. Wędrowiec jest samotny, cierpiący, wygnany – zarówno dosłownie (emigracja), jak i duchowo (wyobcowanie). 

• Adam Mickiewicz – „Sonety krymskie": podmiot liryczny to polski pielgrzym, który przemierza egzotyczny Krym – jego obserwacje natury przeplatają się z refleksjami o stracie, tęsknocie, duchowym zagubieniu. To wędrówka przez krajobraz i wnętrze duszy. 

• Adam Mickiewicz – „Dziady cz. III": Konrad jako wędrowiec metafizyczny przemierza nie tyle przestrzeń, ile historię i duchowość narodu. Homo viator romantyczny to również naród – cierpiący, wygnany, czekający na zbawienie. Ustęp w „Dziadach cz. III” Adama Mickiewicza ukazuje wędrówkę przez rosyjskie ziemie – od stepów po Moskwę – oczami polskiego pielgrzyma. To nie tylko opis geograficzny, lecz przede wszystkim refleksyjna podróż duchowa, w której bohater konfrontuje się z potęgą imperium, pustką krajobrazu i losem zniewolonego narodu. Droga do Moskwy staje się symbolem tułaczki i wygnania, ale też poszukiwania sensu i moralnego osądu historii. Wędrowiec jest tutaj świadkiem, sędzią i ofiarą – klasyczny homo viator romantyzmu. 

• Juliusz Słowacki – „Kordian”: tytułowy bohater, po kryzysie emocjonalnym i próbie samobójczej, wyrusza w symboliczną podróż po Europie – odwiedza Włochy, Watykan, Londyn i Mont Blanc – szukając sensu istnienia, wiary, idei, która nadałaby kierunek jego życiu. Jego wędrówka to droga dojrzewania i rozczarowań, pełna konfrontacji z pustką autorytetów i iluzjami cywilizacji. Kulminacją tej drogi jest samotna wyprawa do sypialni cara – akt symbolicznego zagubienia i duchowej klęski. Kordian jako homo viator to człowiek rozbity między ideą a czynem, nieustannie poszukujący, ale niezdolny odnaleźć trwały cel. 

Pozytywizm i motyw homo viator 

Pozytywiści, skupieni na pracy i społecznych reformach, nie rezygnują całkiem z motywu wędrowca, ale odsuwają jego metafizyczny wymiar. Stanisław Wokulski w „Lalce” B. Prusa przemierza Syberię, Bułgarię, Paryż, przede wszystkim Warszawę (w jej wielowymiarowej strukturze społecznej), Zasławek – to homo viator epoki nowoczesnej, szukający sensu między nauką, miłością a obowiązkiem. Jego podróż to błądzenie między klasami społecznymi, ideami, uczuciami – pełne rozczarowań i prób odnalezienia samego siebie. 

Motyw pielgrzyma w Młodej Polsce 

W Młodej Polsce pielgrzym staje się figurą dekadencji. To już nie wędrowiec w drodze ku wartościom, ale błądzący pośród zwątpienia, estetyzmu, kryzysu duchowego. 

• Kazimierz Przerwa-Tetmajer – liryka dekadencka: podmiot jego wierszy to często homo viator bez celu, przemierzający świat bez nadziei. Wędrówka staje się metaforą pustki i znudzenia, a nie duchowego rozwoju. 

• W wierszu „Deszcz jesienny” Leopolda Staffa odnajdujemy obraz wędrowca – samotnego, duchowo zagubionego człowieka, który przemierza rzeczywistość przesyconą smutkiem i niepokojem. Już pierwsze wersy (O szyby deszcz dzwoni, deszcz dzwoni jesienny...) wprowadzają atmosferę nieustannego ruchu, monotonnej wędrówki wśród deszczu i szarości. Wędrowanie to ma wymiar wewnętrzny i symboliczny – człowiek nie idzie do konkretnego celu, lecz błąka się w świecie pozbawionym Boga, sensu, nadziei. Kulminacyjny wers (Człowiek jest smutny... Bóg jest niepotrzebny...) ukazuje wędrowca duchowo opuszczonego, wyobcowanego, kroczącego przez rzeczywistość, w której Bóg milczy, a ciemność i rozpacz przejmują kontrolę. W takim krajobrazie pojawia się cień Szatana – nie jako konkretna postać, ale jako symbol zwątpienia, pustki i wewnętrznego chaosu. 

• Stanisław Wyspiański – „Wesele”: Wędrówka przez Bronowice, spotkania z postaciami z historii i mitów – to wewnętrzna podróż ku świadomości narodowej, pełna pytań o sens istnienia i działania. Homo viator staje się tu narodem zagubionym w historii. 

Wiek XX 

W XX wieku homo viator staje się jeszcze bardziej złożony – to już nie tylko poszukiwacz, ale świadek historii, uchodźca, ofiara ideologii. 

• W „Przedwiośniu” Stefana Żeromskiego motyw tułacza jest jednym z kluczowych elementów konstrukcji postaci głównego bohatera – Cezarego Baryki. Cezary to klasyczny homo viator epoki pojałtańskiej – człowiek w drodze przez zrujnowany świat, który nie potrafi już odnaleźć stałego punktu oparcia ani moralnego kompasu. Cezary wychowuje się w rewolucyjnym Baku, gdzie doświadcza brutalności przemian społecznych i śmierci matki. Po śmierci ojca wędruje przez zniszczoną Rosję do Polski, prowadząc tułacze życie wygnańca i poszukiwacza ojczyzny. Jego podróż nie ma charakteru jedynie geograficznego – to droga ideowa i duchowa, prowadząca przez fascynację ideami, rozczarowanie rewolucją, próbę odnalezienia się w nowej rzeczywistości odradzającej się Polski. W Polsce Cezary znów nie znajduje domu – ani w dworku w Nawłoci, ani w Warszawie, ani w środowisku rewolucyjnym. Jest ciągle w drodze, ciągle obcy, a jego tułaczka symbolizuje poszukiwanie nowej tożsamości i sensu w epoce kryzysu wartości. W ostatniej scenie powieści, gdy Cezary idzie w stronę manifestacji robotniczej, motyw wędrowca zostaje dopełniony – to człowiek ruszający w nieznane, z gniewem i nadzieją, ale bez gwarancji celu. „Przedwiośnie” ukazuje więc nowoczesnego tułacza – nie jako romantycznego idealistę, ale jako człowieka rozbitego, szukającego miejsca między tradycją a rewolucją, sercem a rozumem, Wschodem a Zachodem. 

• Tadeusz Różewicz – „Ocalony”: podmiot mówi: „Ocalałem / prowadzony na rzeź” – to człowiek po katastrofie, który próbuje złożyć siebie na nowo. Jego wędrówka to poszukiwanie utraconego sensu w świecie po Holokauście. 

• Zbigniew Herbert – „Pan Cogito”: Pan Cogito przemierza świat kultury, historii i etyki. Jego wędrówka to droga intelektualna i moralna, pełna zwątpienia, ale też trwania przy wartościach. W wierszu „Pan Cogito – powrót” staje się wędrowcem z bagażem doświadczeń, świadomym ograniczeń, ale nieporzucającym godności. 

Motyw homo viator w sztuce 

Motyw wędrowca pojawia się również w malarstwie, rzeźbie, filmie i teatrze – często jako symbol samotności, duchowej podróży lub egzystencjalnej niepewności. 

• Caspar David Friedrich – „Wędrowiec nad morzem mgły" (1818): romantyczny obraz samotnego człowieka patrzącego na mglisty krajobraz. Symbol duchowej podróży, kontemplacji, egzystencjalnego pytania o sens. 

• Film – „Droga" (reż. John Hillcoat, na podstawie powieści Cormaca McCarthy'ego): ojciec i syn wędrują przez postapokaliptyczny świat. Homo viator jako człowiek ocalały, niosący dobro mimo katastrofy. 

• Teatr – Samuel Beckett – „Czekając na Godota": Włodzimierz i Estragon nieustannie czekają, nie ruszają w drogę, ale są w stanie wiecznego "bycia w drodze". Homo viator jako człowiek absurdalnego istnienia, trwający w pustce i oczekiwaniu.