SZLACHCIC (SARMATA)

Motyw szlachcica i sarmaty w literaturze 

Motyw szlachcica, szczególnie w jego sarmackiej odmianie, stanowi jedno z najtrwalszych i najbardziej rozpoznawalnych wyobrażeń tożsamości społecznej w polskiej literaturze. Sarmata to figura wieloznaczna: początkowo wzniosła, obywatelska, wyrosła z ducha republikanizmu, z czasem ulegała przemianom – nabierała cech groteskowych, by ostatecznie stać się przedmiotem krytyki lub nostalgicznego wspomnienia. Literatura różnych epok wykorzystywała tę postać do komentowania przemian społecznych, kryzysów politycznych oraz ideowych. Motyw ten pozwalał pisarzom nie tylko przedstawiać obyczaje szlacheckie, ale również podejmować refleksję nad kondycją państwa i narodu. 

Motyw szlachcica w renesansie  

Renesans w Polsce to czas rozkwitu humanizmu, afirmacji rozumu, godności człowieka i jego sprawczości. W centrum zainteresowania znajduje się człowiek jako jednostka moralna i obywatel. To również czas kształtowania się nowoczesnego pojęcia szlachty – nie tylko jako warstwy przywilejów, ale też odpowiedzialności za wspólnotę polityczną. W duchu republikańskim rozwija się idea „Rzeczypospolitej szlacheckiej”, w której szlachcic pełni funkcję obywatela, uczestnika sejmu, gospodarza i patrioty. Literatura tego okresu promuje wzorzec szlachcica-obywatela – poczciwego, mądrego, umiarkowanego i oddanego dobru wspólnemu. 

• Mikołaj Rej, „Rozprawa między trzema osobami: Panem, Wójtem a Plebanem” – dialog alegoryczny, ukazujący społeczeństwo przez pryzmat trzech głównych stanów: szlachty, chłopstwa i duchowieństwa. Szlachcic w tym ujęciu jest głosem dominującym, ale Rej nie idealizuje go bezkrytycznie – ukazuje konieczność współpracy i wzajemnego poszanowania między warstwami. Rej wprowadza elementy wczesnej krytyki społecznej, jednocześnie utrwalając wzorzec szlachcica jako dyskutanta, właściciela ziemskiego i uczestnika życia publicznego. 

• Mikołaj Rej, „Żywot człowieka poczciwego” – fundamentalne dzieło, w którym Rej tworzy model idealnego życia ziemianina. „Człowiek poczciwy” to uosobienie cnoty, pracowitości, umiłowania natury, życia rodzinnego i zgodnego z Bożym porządkiem funkcjonowania w świecie. Szlachcic nie jest tu wojownikiem ani politykiem, lecz moralnym gospodarzem – centrum świata staje się dwór ziemiański, promieniujący ładem i spokojem. 

• Jan Kochanowski, „Odprawa posłów greckich” – pierwszy polski dramat polityczny, w którym autor przenosi antyczną fabułę w realia współczesnych mu problemów państwa. Szlachta przedstawiona jest jako obrońca wolności, ale zarazem jako warstwa, której egoizm i krótkowzroczność mogą zagrozić Rzeczypospolitej. Utwór jest ostrzeżeniem i apelem (szczególnie słynna pieśń „Wy, którzy Rzeczpospolitą władacie”) o odpowiedzialność elit – patriotyzm, mądrość i troska o dobro wspólne to kluczowe wartości, które winien reprezentować szlachcic-obywatel. 

Barok i wielowymiarowy obraz Sarmaty 

Polski barok to epoka paradoksów. Obok duchowej religijności i pesymizmu pojawia się afirmacja życia, zmysłowości i przepychu. To czas potężnego rozwoju kultury szlacheckiej, która osiąga wówczas apogeum swojej formy. Sarmatyzm staje się nie tylko ideologią, ale stylem życia: obyczajowością, ubiorem, językiem, strukturą wartości. Barokowy szlachcic to zarówno żarliwy katolik, obrońca ojczyzny, jak i rubaszny, kłótliwy awanturnik, często nieświadomy przemian cywilizacyjnych zachodzących w Europie. Literatura barokowa oddaje ten rozdźwięk – między heroiczną wizją Sarmaty a jego karykaturą. 

• Piotr Skarga, „Kazania sejmowe” – zbiór moralnych przemówień do narodu i elit politycznych. Skarga uderza w szlachtę, wytykając jej egoizm, anarchizm i brak troski o dobro wspólne. Choć nie odrzuca sarmackiego ideału jako takiego, to jednak ostrzega, że bez przemiany duchowej i etycznej szlachta doprowadzi państwo do upadku. Widać tu dramatyczny ton i religijno-patriotyczny charakter refleksji. 

• Wacław Potocki, „Transakcja wojny chocimskiej” – epos historyczny, ukazujący bohaterską obronę Rzeczypospolitej przed Turkami. Sarmaci przedstawieni są tu jako dzielni wojownicy, ale Potocki nie stroni od uwag krytycznych: potępia warcholstwo i egoizm, gloryfikuje dyscyplinę, patriotyzm i duchową jedność narodu. 

• Wacław Potocki, „Zbytki polskie”, „Nierządem Polska stoi” – poezja moralistyczna i satyryczna, w której poeta atakuje rozpasanie obyczajowe szlachty, jej marnotrawstwo i lekceważenie spraw państwowych. Potocki wskazuje, że przyczyną kryzysu Polski nie są wrogowie zewnętrzni, lecz „nierząd” – czyli brak ładu, dyscypliny i prawdziwego przywiązania do idei Rzeczypospolitej. 

• Jan Chryzostom Pasek, „Pamiętniki” – to jedno z najważniejszych dzieł polskiego pamiętnikarstwa, ukazujące barwny i wielowymiarowy obraz życia szlachty w drugiej połowie XVII wieku. Pasek był szlachcicem, żołnierzem i uczestnikiem wielu kampanii wojennych, m.in. przeciwko Szwedom, Rosjanom i Węgrom. Brał udział w wojnie polsko-szwedzkiej oraz w kampaniach hetmana Stefana Czarnieckiego – z czego był niezwykle dumny. Swoje wojenne doświadczenia opisuje z pasją i szczegółowością, przy czym nie stroni od koloryzowania, przechwałek i anegdot. Widać w nim typowego barokowego Sarmatę: katolika, oddanego ojczyźnie, silnie przywiązanego do swojej stanowej pozycji, a przy tym pełnego rubasznego humoru, zarozumiałego, egocentrycznego i często pozbawionego krytycyzmu wobec własnych czynów. „Pamiętniki” są kopalnią wiedzy o obyczajach, języku i mentalności polskiej szlachty XVII wieku. Pasek chwali wolność szlachecką, ale jednocześnie przejawia typowe wady sarmackiego światopoglądu: lekceważenie innych narodów i kultur, pogardę wobec niższych stanów, ksenofobię i przekonanie o własnej wyższości. Niezmiennie odnosi się do religii, często w tonie dewocyjnym, co koresponduje z barokową duchowością, ale także z typowym dla sarmatów połączeniem religijności z politycznym konserwatyzmem. 

Motyw szlachcica w oświeceniu  

Oświecenie przyniosło w Polsce poważną rewizję ideałów sarmackich. W dobie rozbiorów, stagnacji i kryzysu instytucjonalnego, Sarmata stał się symbolem zacofania i źródłem narodowej katastrofy. Twórcy oświecenia atakowali ksenofobię, konserwatyzm, nieuctwo i niechęć do reform, przypisywane warstwie szlacheckiej. Obok krytyki pojawia się jednak również troska – nie chodziło o całkowite odrzucenie sarmatyzmu, lecz o jego odnowę i modernizację w duchu nowoczesnego patriotyzmu. 

• Julian Ursyn Niemcewicz, „Powrót posła” – dramat polityczny, będący pochwałą reform Sejmu Wielkiego. Szlachcic starego typu (Starosta Gadulski) ukazany jest jako śmieszny i nieprzystający do współczesności, podczas gdy młodsze pokolenie (Walery) uosabia nowoczesny patriotyzm: oparty na rozumie, edukacji i trosce o państwo. Utwór miał ogromne znaczenie propagandowe – pokazywał, że Sarmata musi się zmienić, jeśli chce przetrwać. 

• Stanisław Staszic, „Przestrogi dla Polski” – tekst publicystyczny o radykalnym tonie. Autor wzywa do gruntownych reform ustrojowych, piętnując anarchię, liberum veto i pychę szlachty. Sarmatyzm jawi się tu jako toksyczny mit, który należy przezwyciężyć dla dobra wspólnego. 

Chociaż „Skąpiec” Moliera nie opowiada o polskim Sarmacie ani nie rozgrywa się w realiach Rzeczypospolitej szlacheckiej, to utwór ten można z powodzeniem zestawić z ideowym modelem szlachcica – zwłaszcza w kontekście oświeceniowej krytyki mentalności stanowej oraz pewnych obyczajów typowych dla warstw posiadających. 

Harpagon, tytułowy bohater komedii, to postać groteskowa – człowiek całkowicie owładnięty przez obsesję gromadzenia majątku. Jego życie podporządkowane jest skrajnemu skąpstwu, które uniemożliwia mu zarówno ludzkie relacje, jak i zdrowe funkcjonowanie w społeczeństwie. Dla Moliera Harpagon jest przykładem zdegradowanego ojca, obywatela i człowieka – ktoś, kto przedkłada prywatny interes nad dobro wspólne, a miłość własną nad relacje rodzinne. 

Romantyzm i odniesienia do motywu szlachcica 

Romantyzm przynosi ambiwalentne podejście do sarmatyzmu. Z jednej strony, dawny szlachcic bywa krytykowany za bierność i anachronizm, z drugiej – staje się źródłem dumy i inspiracji w walce narodowowyzwoleńczej. Motyw Sarmaty zaczyna funkcjonować jako archetyp rycerza wolności, człowieka oddanego narodowi, który może zostać zreinterpretowany w nowych warunkach historycznych (późne mistyczne dramaty Juliusza Słowackiego), nie oznacza to jednak, że romantycy nie dostrzegają i nie piętnują uosabianych przez niego narodowych wad.  

• Juliusz Słowacki, „Grób Agamemnona” – gorzka refleksja nad polską historią i elitami. Szlachta ukazana jest jako słaba, samolubna, niezdolna do prawdziwego poświęcenia. Słowacki dokonuje bolesnej wiwisekcji mentalności sarmackiej, zestawiając ją z potęgą kultury antycznej. 

• „Nie-Boska komedia” Zygmunta Krasińskiego ukazuje klasę arystokratyczną (do której należała szlachta) jako duchowo martwą, oderwaną od społeczeństwa, niezdolną do przemiany i oporu wobec rewolucji. 

Motyw szlachcica w pozytywizmie  

Pozytywizm to czas modernizacji i prób budowy społeczeństwa obywatelskiego na nowych zasadach: pracy organicznej, edukacji, reformy społecznej. Dawny świat sarmacki postrzegany jest jako przeszłość – czas mitów, rycerskości, ale i społecznego zacofania. Literatura pozytywistyczna pokazuje zarówno ruinę szlacheckich wartości, jak i próby ich przekształcenia. 

• Henryk Sienkiewicz, „Potop” – powieść historyczna, w której Sarmata (Kmicic) przechodzi wewnętrzną przemianę. Z hulaki i awanturnika staje się bohaterem narodowym, wiernym królowi i ojczyźnie. Sienkiewicz rehabilituje sarmatyzm, ukazując jego wzniosłe cechy: odwagę, honor, patriotyzm. 

Motyw szlachcica na przełomie XIX i XX wieku  

Na przełomie XIX i XX wieku motyw szlachcica ulega głębokiemu przewartościowaniu. W dobie modernizmu i początku XX wieku warstwa ta traci znaczenie polityczne i społeczne, stając się symbolem kryzysu tożsamości, zdezorientowania oraz duchowego rozdarcia.  

• W „Weselu” Stanisława Wyspiańskiego w centrum uwagi znajduje się niemożność porozumienia pomiędzy warstwami społecznymi – zwłaszcza między inteligencją wywodzącą się ze zubożałej szlachty a chłopstwem. Motyw szlachcica pojawia się tu nie wprost, ale w osobach gości weselnych, którzy reprezentują postszlachecką inteligencję (np. Pan Młody, Gospodarz), oraz w postaciach duchów – Hetmana czy Rycerza – będących personifikacjami dawnych sarmackich mitów i wyobrażeń o narodzie. Szlachcic u Wyspiańskiego to człowiek pogubiony, żyjący złudzeniami, oderwany od realiów społecznych i politycznych. Choć tęskni za narodową wspólnotą i czynem zbrojnym, nie potrafi realnie działać.  

• W „Przedwiośniu” Stefana Żeromskiego motyw szlachcica ulega dalszemu rozbiciu – nie jako figura bezpośrednio obecna, ale jako cień przeszłości, który ciąży nad bohaterami. Zetknięcie Cezarego z dworem w Nawłoci (należącym do rodziny Wielosławskich) pozwala Żeromskiemu ukazać dekadencję i niemoc dawnej warstwy ziemiańskiej. Szlachta przedstawiona jest jako zamknięta, oderwana od rzeczywistości, pogrążona w rytuale, plotce i jałowej zabawie. W oczach Cezarego Nawłoć to anachroniczny skansen.