Legenda o świętym Aleksym

Streszczenie – szczegółowe

Utwór rozpoczyna się od uroczystej inwokacji skierowanej do Boga, w której to wysyła prośbę o to, aby mógł opowiedzieć historie świętego, który miłował Boga.

Ach, krolu wieliki nasz,

Coż ci dzieją Męszyjasz,

Przydaj rozumu k mej rzeczy

Poza tym, że jest to zapowiedź tematu, to wers 10 jest próbą pozyskania słuchaczy.

Kto chce słuchać, ja powiem.

W Rzymie jedno panię było,

Coż Bogu rado służyło.

A miał barzo wielki dwor,

Procz panosz trzysta rycerzow,

Co są mu zawżdy służyli,

Zawżdy k jego stołu byli.

Chował je na wielebności i na krasie

I miał kożdy swe złote pasy.

Chował siroty i wdowy,

Dał jim osobne trzy stoły,

Za czwartym pielgrzymi jedli,

Ci ji do Boga przywiedli.

Eufamijan jemu dziano

Wersy te są poświęcone opisowi postaci oraz ich pochodzenia. Eufamijan (dop. aut. ojciec Aleskego) pochodził z Rzymu i miał ogromny majątek, składający się z ponad trzystu rycerzy, którzy mu wiernie służyli. Jego życie było pobożne. Mężczyzna, jak przystało na chrześcijanina, dbał ubogich. Następnie słuchacze/czytelnicy mogą poznać żonę Eufamijana – Agilijas, która podobnie jak jej mąż chętnie pomagała biednym. Oboje jednak martwili się brakiem potomstwa. Usilnie prosili Boga, aby obdarzył ich dziedzicem. Bóg wysłuchał ich próśb. Urodził się im chłopiec, któremu dano na imię Aleksy. Część druga opowiada o narodzinach chłopca, jego dzieciństwie i młodości.

A gdy się mu syn narodził,

Ten się w lepsze przygodził:

Więc mu zdziano Aleksy,

Ten był oćca barzo lepszy.

Ten więc służył Bogu rad.

Można wywnioskować, że mężczyzna wiódł bardzo pobożne życie.

Iże był star dwadzieścia k temu cztyrzy lata,

Więc k niemu rzekł ociec słowa ta:

«Miły synu, każę tobie,

Pojim zajegoć żonę sobie;

Której jedno będziesz chcieć,

Ślubię tobie, tę masz mieć».

Syn odpowie oćcu swemu,

 Kiedy Aleksy ukończył 24 lata, ojciec poprosił go, aby wybrał sobie żoną, którą będzie chciał. Mężczyzna spełnił swoją powinność, mówiąc:

«Oćcze, wszekom ja twoje dziecię,

Wiernie dałbych swoj żywot prze cię.

Cokole mi chcesz kazać,

Po twej woli ma się to zstać».

Oblubienicą oraz małżonką Aleksego została córka cesarska — Famijanę, a obrządku zaślubin dokonał papież Innocenty (w utworze nazywany Innocencyjuszem). Następnie akcja utworu przenosi się do komnat małżonków.

A gdy się s nią pokładał,

Tej nocy s nią gadał.

Wrocił zasię pirścień jej,

A rzekł tako do niej:

Mężczyzna w swoim przemówieniu oznajmił małżonce, że opuszcza ją na zawsze, aby służyć wiernie Bogu. Aleksy zwrócił jej pierścień i pouczył, w jaki sposób powinna ułożyć swoje samotne życie. Obie strony zgodnie postanowiły zachować czystość cielesną i połączyć się ze sobą dopiero po śmierci – w Królestwie Niebieskim. Aleksy udaje się na wędrówkę, aby służyć Bogu, Famijana zaś będzie żyła pobożnie, wspierała biednych i okazywała posłuszeństwo starszym.

Nabrał sobie śrebra, złota dosyć,

Co go mogł piechotą nosić;

Więc się na morze wezbrał,

A ociec w żałości ostał.

I mać miała dosyć żałości,

Nazajutrz mężczyzna potajemnie wyszedł z domu rodzinnego, zabrał ze sobą złoto i srebro i wybrał się w podróż piechotą. Rodzice, dowiedziawszy się, że ich syn ich opuścił, pogrążyli się w głębokiej rozpaczy.

Żonę po nim jeko spyta.

W tym miejscu przypuszcza się, że pominięto dwa wersy, a wyżej przedstawiony fragment miał zobrazować żal oraz smutek żony Aleksego, która również rozpaczała po odejściu męża.

Wersy od 95 do 145 zostały poświęcone żebraczemu życiu Aleksego.

Rozdał swe rucho żebrakom,

Śrzebro, złoto popom, żakom.

Mężczyzna rozdał ubranie biednym, a złoto i srebro kapłanom (popom) oraz klerykom/studentom (żakom). Aleksy stał się żebrakiem (nikt nie wiedział o jego pochodzeniu) i bytował pod murami kościoła, gdzie — niezależnie od pogody — chwalił Boga.

Ano kościoł zamkniono,

Więc tu leżał podle proga

Falę, proszę swego Boga.

Ano z wirzchu szła przygoda:

Niegdy mroz, niegdy woda,

Nad Aleksym zlitowała się Matka Boska, która wyszła z obrazu i poleciła klucznikowi otworzyć drzwi do wnętrza świątyni. To wydarzenie sprawiło, że żebrak otrzymał tytuł sławnego świętego. W tym samym czasie rodzice Aleksego po całym świecie rozesłali posłańców, aby poszukiwali mężczyznę. Słudzy Eufamijana trafili do miasta Jelidonia (dop. aut. Laodicea), gdzie natknęli się na Aleksego, jednak żaden z nich nie rozpoznał panicza. Aleksy ich poznał, ale nie przyznał się do swojej tożsamości, wziął od nich tylko jałmużnę. Posłańcy wrócili do Rzymu i przekazali rodzicom Świętego, że nie znaleźli panicza. Wersy od 147 do 192 skupiają się na tym, że Aleksy nie cieszył się ze sławy, którą pozyskał (otrzymał tytuł świętego po boskiej interwencji Matki Boskiej) i postanowił opuścić miasto. W tym celu wsiadł na statek i chciał popłynąć do Tarasu, miasta Św. Pawła, jednak plany Boga okazały się inne. Na morzu:

 się wietr obrocił,

Ten ci ji zasię nawrócił.

Bóg zmienił kierunek i mężczyzna trafił do Rzymu, gdzie postanowił bytować pod domem własnego ojca. Zdarzyło się pewnego dnia, że Aleksy spotkał swojego ojca. Eugamijan nie poznał mężczyzny, ale słysząc imię syna, zaczął gorzko płakać. Mężczyzna przyjął spotkanego nędzarza do domu i przydzielił mu sługę; ten jednak okazał się zły dla Aleksego. Przez 16 lat mężczyzna żył w nędzy pod domem rodzinnym, gdzie lano na niego pomyje. Czując zbliżającą śmierć, Aleksy spisał historie swojego życia na kartce i umarł, trzymając list w dłoni.

Wersy od 193 do 241 zawierają niedokończony opis zdarzeń. W Rzymie wydarzył się cud – rozdzwoniły się dzwony. Mieszkańcy, chcąc znaleźć przyczynę tych dźwięków, szukali (prawdopodobnie świętego) po wszystkich domach. Prawdę wyznało dziecko (nie wiadomo, w jaki sposób ono znało prawdę):

«Aza wy nie wiecie o tym,

Kto to umarł? Jać wam powiem.

U Eufamijanać leży,

O jimże ta fała bieży;

Wtedy do dworu Eufamijana wyruszył uroczysty pochód. Na czele z papieżem, kardynałami, cesarzem, oraz masą ludzi. Wszyscy szli (zgodnie z dźwiękiem dzwonów) w kierunku dworu. Znaleźli mężczyznę, który otoczony był świecami ze świętym ogniem, a bijąca od ciała woń uzdrawiała wszystkich chorych. Chcieli mu z rąk wyrwać list, ale nikt nie mógł go wyjąć. Po wielu próbach postanowili poprosić Boga o pomoc. Wtedy przyszła żona Aleksego, wyciągnęła ku niemu rękę i to właśnie ona mogła zapoznać się z listem. Dzięki temu wszyscy poznali tożsamość żebraka – czyli Św. Aleksego. Utwór kończy się słowami:

A gdy to ociec…

Przypuszcza się, że Legenda o Św. Aleksym mogła zawierać jeszcze dodatkowo około 40 wersów. Badacze uzasadniają to tym, że utwór urywa się u 60 karty verso (tylna karta w rękopisach foliowanych), następna karta pozostała wolna, a od 62 kart recto (pierwsza strona) zaczyna się nowy utwór, który był pisany inną ręką. 

Legenda o Świętym Aleksym opisuje średniowieczny ideał świętego ascety. Bohater porzucił rodzinę oraz swoje wygodne życie, aby poświęcić je na umartwianiu ciała oraz chwaleniu Boga. Celem takiej postawy było osiągniecie zbawienia oraz szczęśliwego wiecznego życia po śmierci. 

Utwór ma na celu przedstawić skrajną ascezę, czyli dobrowolne umartwianie się oraz odrzucenie wszelkich przyjemności życia doczesnego. Postawa ta zakłada, że dzięki życiu w ten sposób osiągnie się zbawienie  i szczęście wieczne po śmierci.

Streszczenie – krótkie

Akcja dzieła literackiego rozgrywa się w Rzymie, następnie Aleksy opuszcza dom. Miejsce akcji jest dynamiczne. W Legendzie o Świętym Aleksie przedstawiona jest sylwetka świętego ascety. Aleksy porzucił dobra materialne, rodzinę, piękną żonę. Bogactwo rozdał biednym. Został żebrakiem, spędzającym czas na modlitwie pod kościołem. Legenda o świętym Aleksym jest więc utworem hagiograficznym. To literackie przedstawienie losów świętych. Dzieło literackie rozpoczyna się prośbą skierowaną do Boga o rozwiązanie wątpliwości. Następnie rodzice postanowili znaleźć dla Aleksego żonę, po poślubieniu kobiety, święty Aleksy zostawił swoją wybrankę i postanowił odejść, opuszczając swoich najbliższych oraz świeżo poślubioną żonę. Zabrał ze sobą bogactwo, by rozdać biednym i potrzebującym. Aleksy usiadł pod kościołem, by poświęcić się modlitwie. Aleksy staje się przekonany, że wstawiła się za nim Matka Boża, z obrazu zeszła Matka Boża i przemówiła do martwiącego się żebraka. Człowiek, który był tego świadkiem rozgłosił niesamowitą sławę i świętość Aleksego. Kolejno postanowił wrócić do Rzymu, ale nie zostaje rozpoznany przez swojego ojca. Tam mieszka pod schodami domu. Przed śmiercią, opisał swoje ascetyczne życie. W chwili śmierci trzymał list opisujący jego dzieje, co później ma być świadectwem jego wiary.

Narrator i odbiorca

Narrator na samym początku zwraca się do Boga (inwokacja), aby zapowiedzieć temat historii, którą będzie opowiadać, ale równocześnie jest to prośba, aby pomógł mu opowiedzieć historie życia Świętego Aleksego. Jest wszechwiedzącym obserwatorem i wyraża się z szacunkiem o ascetycznej postawie Aleksego. Wychwala zalety i postawę Aleksego, co stanowi dydaktyczny i moralizatorski charakter całego utworu. W końcu zachęca do naśladowania postawy opisywanego świętego. Odbiorcą utworu są wszyscy czytelnicy, słuchacze, do których tekst był kierowany. W większości są to osoby wierzące, bogobojne, poszukujące idealnego wzorca świętego.

Czas i miejsce akcji

Akcja dzieła literackiego rozgrywa się w średniowieczu, głównie w Rzymie. Kolejno Aleksy postanawia opuścić dom, miejscem akcji stają się inne kraje (m.in. w Jelidocni).

Geneza i gatunek utworu

Legenda o Świętym Aleksym to utwór anonimowego autora. Przypuszcza się, że został napisany w 1454 roku, a wcześniej przekazywany ustnie. Współcześnie zawiera 240 pełnych wersów oraz urywek dwieście czterdziestego pierwszego, oznacza to, że utwór jest niedokończony. Ze względu na język utworu, pojawia się wiele dialektyzmów mazowieckich, przypuszcza się, że została spisana przez osobę pochodzącą właśnie z okolic Mazowsza. Najstarsza polska wersja pochodzi z XV wieku i została przetłumaczona z łaciny, jednak jej początek można datować na V wiek – wówczas była przekazywana ustnie. Prawdopodobnie powstała na podstawie syryjskiej legendy i miała na celu ukazywać jeden ze wzorców osobowych epoki – postać świętego, który żyje pobożnie, skromnie i umartwia swoje ciało.

Legenda o Świętym Aleksym jest wierszowanym żywotem świętego, ten rodzaj utworu nazywany jest przez badaczy hagiografią. W gatunku tym przedstawiono życie świętego: od jego cudownych narodzin (rodzice modlili się o potomstwo), młodość aż do momentu dorosłości (lub nawrócenia), w którym to chwali Boga. Żywoty świętych mogą być pisane prozą lub wierszem. Przeważnie mają charakter dydaktyczny i moralizatorski. Słowo Legenda, znajdujące się w tytule utworu, nawiązuje do łacińskiego słowa legere, co oznacza gromadzić, czytać; legendus – ‘taki, który należy przeczytać’. Oznacza to, że utwór był przeznaczony do głośnej lektury. W średniowieczu czytano głośno pełne przygód żywoty świętych, by urozmaicić czas odbiorcom i zapewnić pewien rodzaj rozrywki. Barwne żywoty świętych opisywały często nadprzyrodzone i trudne do wytłumaczenia symboliczne cuda. Warto wspomnieć, iż w ówczesnej średniowiecznej Europie funkcjonowały pewne wzorce. Ideał rycerza, kolejno wzorzec idealnego władcy oraz ideał świętego. Tym samym, tego typu literatura cieszyła się powodzeniem. Legenda o świętym Aleksym jest symbolicznym przykładem literatury średniowiecznej.

Problematyka

Legenda o Świętym Aleksym opisuje życie Świętego Aleksego, a tym samym średniowieczny ideał ascety (dop. aut. asceza — to świadome wyrzeknięcie się dóbr materialnych, aktywności społecznych przynoszących przyjemności. To dążenie do osiągnięcia maksymalnej świętości prowadzącej do wiecznego zbawienia i łaski). Tytułowy bohater, czyli Aleksy, wyrzekł się bogactwa i rodziny, opuścił swoją piękną i młodą żonę, a następnie poświęcił swoje życie modlitwie do Boga (chwaląc go) oraz umartwiając swoje ciało, aby wyzbyć się wszelkich rozkoszy życia doczesnego. Celem takiej postawy było osiągniecie zbawienia wiecznego. Wierzono, że dzięki takiej postawie można osiągnąć wieczne szczęście. 

 Opisany żywot świętego miał na celu umocnienie odbiorcy w wierze, a ponadto odwoływał się do wszechogarniającego dydaktyzmu oraz miał przekazywać zasady moralne. Autor w Legendzie o Świętym Aleksym skupił się na ukazaniu idealnego modelu świętości. Dzieło średniowieczne jest świadectwem religijnym. Przedstawia wzorzec świętego, idealnego ascety, który swój żywot poświęca dla wyższych wartości. Postawa i postępowania świętego ma na celu ukształtowanie światopoglądu odbiorców.

Utwór przedstawia losy Świętego Aleksego, który żył naprawdę i nazywany bywa Człowiekiem Bożym lub Świętym Księciem. O jego życiu nie wiemy wiele, bo zachowały się skąpe informacje historyczne. Żył prawdopodobnie w Syrii (wówczas uznawany za chrześcijański kraj) w mieście Edessa jako żebrak. Wszystkie zebrane dobra oddawał biednym. Jałmużnę zbierał przy kościele Matki Bożej. Tuż przed jego śmiercią zdradził słudze kościelnemu, że pochodzi z Rzymu i bogatej rodziny, a do Syrii uciekł, bo chciał uniknąć małżeństwa. Co ciekawe, gdy biskup nakazał otworzyć grób Aleksego, znaleziono w nim jedynie ubogie ubranie. Biografie Świętego rozbudowywały potem legendy, które były liczne w Europie od IX wieku.

Znaczenie tytułu

W tytule dzieła literackiego Legenda o świętym Aleksym  znajdziemy słowo legenda. Pochodzi ono od łacińskiego legere ‘czytać, gromadzić’ oraz legendus ‘taki, który należy przeczytać’. Oznacza to, że utwór był do głośnego przeczytania. Warto zaznaczyć, że średniowiecznej Europie praktykowano głośne czytanie ciekawych i moralizatorskich żywotów świętych w celu urozmaicenia czasu. Barwne żywoty świętych opisywały często symboliczne, tajemnicze i nadprzyrodzone  cuda. Często tego typu utwory zaczynały się od opisu tajemniczych narodzin, a następnie opisywano czas młodości (często bardzo aktywnej i bujnej w liczne występki) aż wreszcie dokonywano omówienia symbolicznego momentu nawrócenia. W tym etapie życia działy się cuda, które świadczyły o świętości przedstawionego bohatera. Co do zasady, życie świętych opisywane może być za pomocą prozy lub wiersza. W swoim założeniu żywoty świętych mają charakter pouczający, dydaktyczny i moralizatorski. Dla dzisiejszego odbiorcy lektura Legendy o świętym Aleksym może stanowić okazję do refleksji nad dążeniem do wartościowego życia, ale także zastanowieniu się nad dominującym konsumpcjonizmem, czy też próżnością i brakiem głębszej refleksji w życiu jednostki.

Kwestia autorstwa

Legenda o świętym Aleksym jest to niedokończony utwór nieznanego autora. Prawdopodobnie został napisany w 1454 roku, a wcześniej przekazywany ustnie. Życie i losy świętego Aleksego, którego nazywano także Człowiekiem Bożym, nie są do końca znane. Zachowały się pojedyncze informacje historyczne. Kwestia autorstwa pozostaje więc nierozwiązana, co jest charakterystyczne dla literatury z okresu średniowiecza, szczególnie utworów hagiograficznych. Nieznany jest autor czy też okoliczności powstania utworu. W epoce literackiej średniowiecza twórczość stanowiła wyrażanie chwały dla Boga i swojego wyznania. Tym samym, autorzy nie podpisywali się pod swoimi utworami. Niemniej jednak przypuszcza się, że autor polskiej wersji był osobą duchowną, osobą związaną z instytucją kościoła, co potwierdza uroczysty język oraz dydaktyczny i religijny charakter utworu.