Spis treści:

Wprowadzenie i teza 

Wprowadzenie: Walka o życie to jedno z fundamentalnych doświadczeń człowieka, szczególnie wyraziście ukazane w literaturze opisującej czasy wojny i jej konsekwencje. W rzeczywistości skrajnego zagrożenia biologiczne przetrwanie staje się priorytetem, lecz równie istotna jest walka o godność, moralność i sens istnienia. Literackie przykłady dowodzą, że ocalenie nigdy nie jest jednoznaczne: wojna, łagier czy zaraza pozostawiają w ludziach ślad, który determinuje ich późniejsze życie.  

Teza: Walka o życie to nie tylko fizyczna potrzeba przetrwania, ale także zmaganie się z pamięcią, moralnością i cieniem przeszłości, który nie znika nawet po zakończeniu wojny czy katastrofy. 

Rozwinięcie – „Zdążyć przed Panem Bogiem” Hanny Krall 

Rozwinięcie: Hanna Krall w swoim reportażu „Zdążyć przed Panem Bogiem” ukazuje dramatyczną walkę o życie w dwóch perspektywach: wojennej – w getcie warszawskim i w obozach zagłady – oraz powojennej, w świecie ocalałych, którzy muszą odnaleźć sens istnienia po doświadczeniach Holokaustu. Narratorem reportażu jest Marek Edelman, ostatni przywódca Żydowskiej Organizacji Bojowej i jeden z głównych dowódców Powstania w Getcie Warszawskim, który po wojnie został lekarzem kardiologiem. Przez pryzmat jego wspomnień i refleksji Krall bada, czym była walka o życie w kontekście zagłady i jak różniła się ona w czasach pokoju. 

Marek Edelman opisuje powstanie w getcie warszawskim jako akt desperacji i godności, a nie klasyczną walkę o przetrwanie. Jego zdaniem Żydzi nie mieli szans na zwycięstwo, ale walczyli, by umrzeć na własnych warunkach. Śmierć w walce była aktem buntu przeciwko hitlerowskiej machinie zagłady, a zarazem sposobem na podtrzymanie godności w sytuacji absolutnej bezsilności. 

Z perspektywy Edelmana życie w getcie i obozach koncentracyjnych nie miało takiej samej wartości jak w świecie przedwojennym. Ocalenie często zależało od przypadku, od czyjejś decyzji, od chwilowego kaprysu losu. Ważnym elementem jego opowieści jest także hierarchia śmierci – Edelman wspomina, że w obliczu zagłady każdy chciał mieć kontrolę nad własnym losem, wybierając, jak umrzeć. Ta walka o życie nie była więc próbą ocalenia jednostek w klasycznym rozumieniu, lecz manifestacją godności i sprzeciwu wobec dehumanizacji. 

Po wojnie walka o życie nabiera innego wymiaru. Edelman zostaje lekarzem kardiologiem, który ratuje ludzkie serca, dosłownie walcząc o życie swoich pacjentów. Jego doświadczenia z getta sprawiają, że patrzy na medycynę w sposób odmienny od większości lekarzy. Nie traktuje śmierci jako porażki, ale jako część egzystencji, z którą trzeba się mierzyć. Stara się „zdążyć przed Panem Bogiem”, ratując jak najwięcej osób, ale jest świadomy, że ostatecznie śmierć jest nieunikniona. 

W powojennym świecie walka o życie nie oznacza już fizycznego przetrwania w sensie dosłownym, lecz odnalezienie sensu istnienia po Holokauście. Dla Edelmana ratowanie ludzi jest sposobem na wypełnienie pustki po zagładzie jego bliskich i towarzyszy z getta. Jest to również jego forma walki z Bogiem – nie w sensie religijnym, ale metaforycznym, jako próba opóźnienia nieuchronnego losu, który dosięgnął tak wielu ludzi w czasie wojny. 

W „Zdążyć przed Panem Bogiem” Hanna Krall ukazuje walkę o życie jako proces dynamiczny, którego znaczenie zmienia się w zależności od kontekstu historycznego. W czasie wojny walka o życie była często niemożliwa, a śmierć była nieunikniona – można było jedynie wybrać sposób, w jaki się umrze. Po wojnie walka o życie nabiera bardziej metaforycznego znaczenia – to próba ocalenia innych i nadania sensu własnej egzystencji. Przez postać Marka Edelmana Krall ukazuje, że walka o życie nigdy się nie kończy, lecz zmienia swoje oblicze wraz z historią i doświadczeniem człowieka. 

Kontekst –  „Inny świat” Gustawa Herlinga-Grudzińskiego 

Kontekst: Gustaw Herling-Grudziński w swoim autobiograficznym dziele „Inny świat” ukazuje rzeczywistość sowieckiego łagru oraz losy jednostek skazanych na życie w ekstremalnych warunkach. Książka ta nie tylko przedstawia walkę o życie w realiach obozu pracy, ale także ukazuje trudności, z jakimi musieli zmierzyć się ocaleni po opuszczeniu łagru. Analiza dzieła pozwala dostrzec, jak zmienia się sens „walki o życie” w czasie wojny i po jej zakończeniu. 

W sowieckim łagrze życie człowieka zostaje zdegradowane do walki o przetrwanie w najprostszej, biologicznej formie. Herling-Grudziński przedstawia świat, w którym jednostka jest pozbawiona godności, zmuszona do nieustannej rywalizacji o pożywienie, odpoczynek i pracę lżejszą od innych. Życie w łagrze podporządkowane jest brutalnym zasadom, gdzie ludzie dzielą się na silniejszych, którzy potrafią manipulować systemem, oraz słabszych, skazanych na powolne wyniszczenie. 

Główne przejawy walki o życie w łagrze obejmują: próbę zdobycia dodatkowego pożywienia – głód jest wszechobecny i zmusza więźniów do kompromisów moralnych, takich jak kradzieże czy współpraca z władzami obozu; oszczędzanie sił – więźniowie uczą się, jak przetrwać ciężką pracę, unikając wyniszczenia, np. poprzez zajmowanie korzystniejszych stanowisk czy udawanie choroby. Spora część internowanych walczy o zachowanie resztek człowieczeństwa – walka o życie w „Innym świecie” to także próba zachowania godności w nieludzkich warunkach, czego symbolem jest postać Kostylewa, który popełnia samobójstwo, aby nie poddać się obozowemu systemowi. 

W łagrze walka o życie jest brutalna i sprowadza się do biologicznego przetrwania. Człowiek jest redukowany do instynktów, a wartości moralne często ulegają zatarciu. 

Dla tych, którzy przeżyli łagier, walka o życie nie kończy się wraz z odzyskaniem wolności. Wręcz przeciwnie – doświadczenie obozu pozostawia w nich trwałe ślady, a powrót do „normalnego” świata okazuje się trudnym wyzwaniem. 

W powojennej rzeczywistości były więzień musi zmierzyć się z kilkoma kluczowymi problemami. Problemem jest społeczne niezrozumienie – ofiary represji stalinowskich często były traktowane z podejrzliwością, a ich przeżycia nie znajdowały współczucia w społeczeństwie. Byli mieszkańcy obozu mierzą się także z wewnętrznym rozdarciem i traumą — ci, którzy przetrwali, nosili w sobie piętno łagru. Wiele osób nie potrafiło odnaleźć się w nowej rzeczywistości, ponieważ na zawsze pozostawały częścią „innego świata”. Problemem było także poczucie winy ocalałego – Herling-Grudziński sugeruje, że ocalenie z łagru często wiązało się z koniecznością dokonania trudnych wyborów moralnych. Ocaleni zmagali się z pytaniem: dlaczego to ja przeżyłem, a inni nie? 

W powojennej rzeczywistości walka o życie nabiera więc wymiaru psychologicznego i egzystencjalnego. To już nie tylko kwestia fizycznego przetrwania, ale także próba odnalezienia sensu życia po doświadczeniach, które zniszczyły wiarę w człowieczeństwo. 

W „Innym świecie” Gustaw Herling-Grudziński ukazuje, że walka o życie w warunkach wojennych sprowadza się do przetrwania za wszelką cenę, często kosztem godności i moralności. Po wojnie walka o życie nie kończy się, ale przybiera inną formę – to próba odnalezienia siebie w świecie, który nie rozumie losów więźniów łagrów. Przez swoje wspomnienia autor pokazuje, że doświadczenie obozu nigdy nie opuszcza tych, którzy go przeżyli – w pewnym sensie na zawsze pozostają oni w „innym świecie”, oddzieleni od reszty społeczeństwa przepaścią traumatycznych przeżyć. 

Kontekst –  „Dżuma” Alberta Camusa 

Kontekst: „Dżuma” Alberta Camusa to powieść alegoryczna, przedstawiająca epidemię jako metaforę wojny, zwłaszcza doświadczeń II wojny światowej i okupacji. Bohaterowie powieści stają wobec kryzysu, który wystawia ich na próbę moralną i egzystencjalną. Walka o życie w „Dżumie” ma dwa wymiary: podczas epidemii, gdy mieszkańcy Oranu starają się przetrwać i zachować godność, oraz po jej zakończeniu, gdy pozostaje pytanie, jak żyć dalej i co zrobić z doświadczeniem cierpienia. 

Podczas epidemii dżumy miasto Oran zostaje zamknięte, a jego mieszkańcy zmuszeni do życia w izolacji, strachu i niepewności. Bohaterowie „Dżumy” podejmują różne strategie walki o życie, zarówno w sensie fizycznym, jak i moralnym: 

Doktor Rieux to lekarz, który walczy z epidemią, pomagając chorym i organizując pomoc medyczną. Jego walka jest świadectwem humanizmu – nie oczekuje nagrody, ale działa, ponieważ uważa to za swój obowiązek. Jean Tarrou to z kolei filozof i aktywista, który angażuje się w organizowanie oddziałów sanitarnych. Uważa, że walka z dżumą to symboliczna walka ze złem w każdej formie. Ojciec Paneloux  jako duchowny początkowo widzi w dżumie boską karę, lecz później zmienia swoje stanowisko i uznaje, że człowiek musi aktywnie przeciwstawiać się cierpieniu. Natomiast Cottard to postać, która w przeciwieństwie do innych nie walczy, lecz wykorzystuje chaos dla własnych korzyści, symbolizując oportunizm i moralną degradację. 

Po zakończeniu epidemii mieszkańcy Oranu odzyskują wolność, lecz ich życie nie wraca do stanu sprzed kryzysu. Podobnie jak w rzeczywistości powojennej, bohaterowie muszą zmierzyć się z konsekwencjami przebytej tragedii: Doktor Rieux, narratora powieści, kończy swoje rozważania ostrzeżeniem, że „bakcyl dżumy nigdy nie umiera”, co można odczytać jako przestrogę przed powtarzalnością zła, takiego jak wojny i totalitaryzm. Mieszkańcy Oranu, choć ocaleni, doświadczają pustki po utracie bliskich i długim okresie cierpienia. Podobnie jak w rzeczywistości powojennej, muszą nauczyć się żyć z pamięcią o tych, którzy zginęli. Tarrou, który poświęcił się walce z dżumą, umiera tuż przed końcem epidemii, co podkreśla absurdalność życia i śmierci. Jego los symbolizuje tragedię wielu ludzi, którzy walczyli w czasie wojny, lecz nie doczekali pokoju. 

Camus sugeruje, że walka o życie nie kończy się wraz z ustaniem kryzysu – trwa nadal, w próbie zachowania człowieczeństwa i pamięci o przeszłości. 

Podsumowanie 

Podsumowanie: Literatura, analizując walkę o życie w perspektywie wojennej i powojennej, ukazuje, że ocalenie nigdy nie jest całkowite – przeszłość zawsze kładzie się cieniem na teraźniejszości. Te doświadczenia są nie tylko historyczne, ale i uniwersalne, co udowadniają również inne dzieła literackie. „Rok 1984” George’a Orwella ukazuje świat, w którym jednostka nieustannie walczy o przetrwanie – tym razem nie w obliczu wojny czy epidemii, lecz totalitarnej kontroli, która odbiera jej prawo do niezależnego myślenia. Podobnie w poezji Tadeusza Różewicza, zwłaszcza w wierszach powojennych, pojawia się temat wewnętrznej pustki i niemożności powrotu do dawnego życia po doświadczeniu wojny. Aby w pełni zrozumieć, jak literatura ukazuje walkę o życie, konieczne jest uwzględnienie także tych perspektyw, w których zniszczenie człowieczeństwa dokonuje się nie tylko przez przemoc fizyczną, ale i przez długofalowe skutki totalitaryzmu, traumy i dehumanizacji. 

Zobacz pełną listę pytań jawnych na maturę ustną z języka polskiego 2026.