Spis treści:

Wprowadzenie i teza

Wprowadzenie: Każda epoka ma swoje mody i dominującą filozofię. W oświeceniu podkreślano rolę rozumu (ratio) jako sposobu poznawania świata. Tym, co umożliwia prawdziwe poznanie, miała być nauka i badania. To podejście zmieniło się w romantyzmie, gdzie główną rolę w postrzeganiu świata zaczął pełnić duch oraz emocje (emotio). Według romantyków na świecie istnieją siły i zjawiska nadprzyrodzone, których nie da się wyjaśnić nauką. Konflikt ten trwa od wieków i nic nie wskazuje na to, aby można było go kiedyś rozwiązać. W każdej epoce znajdą się bowiem zwolennicy rozumowego podejścia do rzeczywistości, jak i ci, którym bliższe jest widzenie świata sercem i duszą. W romantyzmie niewiele miejsca mieli na swoje teorie pragmatyczni zwolennicy nauki – ich twarde dowody wypierano opowieściami o mocach i zjawach, których nie da się wyjaśnić racjonalnie. Wiara w to, że istnieje coś więcej niż tylko rozumowo udowodnione kwestie, nie jest jednak typowa wyłącznie dla romantyzmu. O tym, że „więcej jest rzeczy na ziemi i w niebie, niż się ich śniło waszym filozofom” pisał już w XVI wieku Szekspir w Hamlecie. Do Hamleta odwołuje się zresztą Mickiewicz w programowym utworze epoki romantyzmu, czyli balladzie „Romantyczność”. 

Teza: Świat duchowości dostarcza człowiekowi głębszego wglądu w rzeczywistość niż racjonalna analiza, a świat duchowy pozwala dostrzec to, co jest niewidoczne dla rozumu. Równocześnie odwiecznie panuje walka pomiędzy rozumem a duchowością, którą można rozumieć jako emocje człowieka.  

Rozwinięcie - „Romantyczność” Adama Mickiewicza

Rozwinięcie: Przez emocje i duchowość można doszukać się głębszej prawdy o ludzkim losie i uczuciach. Świat duchowy ujawnia to, co niewidoczne i niewyjaśniane z perspektywy rozumu, wskazując, że należy doceniać to, co jest nienamacalne. Idealnie jest to ukazane w balladzie „Romantyczność” Adama Mickiewicza.  

„Romantyczność” nie bez powodu jest programowym utworem polskiego romantyzmu. Wydane w 1822 roku „Ballady i romanse” są zbiorem, który zapoczątkował nową epokę literacką. Będący swoistym manifestem utwór „Romantyczność” całkowicie odrzuca bowiem naukowe postrzeganie śmierci jako końca i w niezwykle obrazowy sposób przedstawia spotkanie dusz, z których tylko jedna znajduje się wciąż w żywym ciele. W tej pięknej balladzie do Karusi przychodzi Jasio – jej nieżyjący od wielu miesięcy ukochany. Dziewczyna widzi go i czuje: z tęsknoty za chłopakiem zalewa się więc łzami, wita z nim, czuje zimno jego dłoni, żali, jak źle jest jej bez niego na świecie. Jak to możliwe? Jasio może odwiedzić ukochaną, gdyż ta głęboko wierzy w przenikanie się dwóch światów: świata żywych i umarłych.  

Co więcej, w to, że chłopak przyszedł do dziewczyny, zaczyna wierzyć też lud, który początkowo traktował ją jak obłąkaną dziwaczkę. Gdy jednak gawiedź staje się świadkiem tego mistycznego spotkania, zaczyna rozumieć potęgę miłości silniejszej niż śmierć. Zdaje się, że ludzie współodczuwają z Karusią ból i tęsknotę za Jasiem. Tłum krzyczy: „Mówcie pacierze! — krzyczy prostota/ Tu jego dusza być musi/ Jasio być musi przy swej Karusi/ On ją kochał za żywota!”. Ten fragment pokazuje, że program romantyków wszedł „pod strzechy” – ludzie chętnie przystali na ten sposób widzenia świata. 

W balladzie pojawia się również starzec-filozof, będący metaforą rozumowego podejścia do świata. Próbuje zanegować możliwość pojawienia się na ziemi duszy chłopaka, mówiąc: „Ufajcie memu oku i szkiełku,/Nic tu nie widzę dokoła”. Na nic zdają się jednak jego oświeceniowe rekwizyty – ludzka wiara jest głębsza niż naukowe dowody. Mickiewicz pisze o tym wprost: „Czucie i wiara silniej mówi do mnie/Niż mędrca szkiełko i oko”. W „Romantyczności” Mickiewicza wyraźnie dostrzegalny jest kontrast między światem rozumu a światem duchowym i emocjonalnym, który odgrywa kluczową rolę w romantycznym spojrzeniu na rzeczywistość. Wiersz pokazuje, że Karusia, dzięki otwarciu na duchowość i emocje, zyskuje dostęp do głębszego wymiaru istnienia – doświadcza absolutu, prawdy niedostępnej dla starca, reprezentującego chłodny, racjonalny sposób myślenia. Ten konflikt podkreśla podstawowe wartości epoki romantyzmu: znaczenie intuicji, wewnętrznego przeżycia oraz wiarę w istnienie rzeczywistości poza tym, co materialne i naukowe. Utwór sugeruje, że prawdziwe poznanie możliwe jest tylko poprzez wyjście poza ograniczenia rozumu i otwarcie się na emocje oraz świat duchowy. To właśnie miłość i silne emocje, jakich doświadczyła Karusia, umożliwiają jej dostrzeżenie „ukrytej prawdy” i kontakt z czymś wyższym, co z kolei daje dostęp do pełniejszej rzeczywistości. Mickiewicz pokazuje, że tylko poprzez zanurzenie się w świat ducha możemy sięgnąć po „absolut” – ideał, którego nie osiągnie czysty rozum. Warto dodać, że w świecie duchowym to właśnie emocje często sprawiają, że człowiek może wyjść poza ramy naukowego poznania, a miłość jako najsilniejsze uczucie może wnieść do życia nowe obrazy, które w dalszej części można odkrywać i badać oraz poddawać refleksji.  

Kontekst - „Lalka” Bolesława Prusa

Kontekst: Konflikt między sercem a rozumem (czyli światem duchowym, do którego wchodzą emocje)  jest też jedną z walk wewnętrznych, które toczy w sobie Stanisław Wokulski – bohater pozytywistycznej powieści „Lalka”, napisanej przez Bolesława Prusa. Pozytywizm był kolejną epoką, w której raczej stawiano na rozum niż romantyczne postrzeganie rzeczywistości. Wokulski był typowym pozytywistą, jednak miał w sobie sporo cech romantycznych. Próbował „zaplanować” wspólne życie z Izabelą Łęcką, krok po kroku zbliżając się do niej i gromadząc coraz większy majątek. Te racjonalne argumenty miały przekonać kobietę, że z Wokulskim jej życie będzie idealne. Stach liczył jednak na to, że kobieta się w nim zakocha – być może początkowo będzie z nim ze względu na racjonalne podejście do świata, ale z czasem go pokocha. Niestety, jego nadzieje zostają kompletnie przekreślone, gdy zaręcza się z Łęcką, a zaraz po tym przyłapuje ją na flircie. Dociera do niego wówczas, że miłości nie da się kupić ani nikogo do niej przekonać logicznymi argumentami.  

Podsumowanie

Podsumowanie: Serce czy rozum? To jedno z pytań, na które nie ma i prawdopodobnie nigdy nie będzie jednej odpowiedzi. Metaforyczne „szkiełko i oko” przydaje się często, by chłodno i racjonalnie ocenić sytuację, oszacować wszystkie za i przeciw i na tej podstawie podjąć decyzję. Na rozumie i nauce warto polegać, jeśli chodzi na przykład o zdrowie i leczenie. Jednak co z miłością? Czy można ją naukowo wyjaśnić i podejść do niej rozumowo? Wielu próbowało… Choćby Stach Wokulski, który zaplanował, jak rozkochać w sobie Izabelę, zdobywając majątek i zapewniając jej wygodne życie. Miłość nie jest jednak tak prosta, nie da się jej wykalkulować. Przypadek z „Lalki” to genialny dowód na to, że są na świecie zjawiska, których lepiej nie rozkładać na czynniki pierwsze i nie analizować. Miłość i tęsknota muszą mieć w sobie nieco magii i tajemniczości, zostawiać pole do interpretacji i niedopowiedzeń… 

Zobacz pełną listę pytań jawnych na maturę ustną z języka polskiego 2026.